1. อตฺตทีปสุตฺตํ

[43] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘อตฺตทีปา, ภิกฺขเว, วิหรถ อตฺตสรณา อนญฺญสรณา, ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนญฺญสรณาฯ อตฺตทีปานํ, ภิกฺขเว, วิหรตํ อตฺตสรณานํ อนญฺญสรณานํ, ธมฺมทีปานํ ธมฺมสรณานํ อนญฺญสรณานํ โยนิ อุปปริกฺขิตพฺพาฯ กิํชาติกา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา, กิํปโหติกา’’ติ?

‘‘กิํชาติกา จ, ภิกฺขเว, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา, กิํปโหติกา? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ, อญฺญถา จ โหติฯ ตสฺส รูปวิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตานํฯ ตสฺส สา เวทนา วิปริณมติ, อญฺญถา จ โหติฯ ตสฺส เวทนาวิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ ตสฺส ตํ วิญฺญาณํ วิปริณมติ, อญฺญถา จ โหติ ฯ ตสฺส วิญฺญาณวิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ

‘‘รูปสฺส ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ [วิปริณาม วิราค นิโรธํ (สี.)], ปุพฺเพ เจว รูปํ เอตรหิ จ สพฺพํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมนฺติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติฯ เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจติฯ

เวทนาย ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ, ปุพฺเพ เจว เวทนา เอตรหิ จ สพฺพา เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติฯ เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจติฯ สญฺญาย… สงฺขารานํ ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ, ปุพฺเพ เจว สงฺขารา เอตรหิ จ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติฯ เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจติฯ วิญฺญาณสฺส ตฺเวว, ภิกฺขเว, อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ, ปุพฺเพ เจว วิญฺญาณํ เอตรหิ จ สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมนฺติ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหียนฺติฯ เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ, สุขวิหารี ภิกฺขุ ‘ตทงฺคนิพฺพุโต’ติ วุจฺจตี’’ติฯ ปฐมํฯ

2. ปฏิปทาสุตฺตํ

[44] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘สกฺกายสมุทยคามินิญฺจ โว, ภิกฺขเว, ปฏิปทํ เทเสสฺสามิ, สกฺกายนิโรธคามินิญฺจ ปฏิปทํฯ ตํ สุณาถฯ กตมา จ, ภิกฺขเว, สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เวทนํ อตฺตโต… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา, สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา’ติฯ อิติ หิทํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ ‘ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนา’ติฯ อยเมเวตฺถ อตฺโถ’’ฯ