เอวํ วุตฺเต, เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจุํ – ‘‘น โข [น โข ปน (ก.)] มยํ อายสฺมนฺตํ เขมกํ วิเหสาเปขา ปุจฺฉิมฺห, อปิ จายสฺมา เขมโก ปโหสิ ตสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปญฺญาเปตุํ ปฏฺฐเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุํฯ ตยิทํ อายสฺมตา เขมเกน ตสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญาปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวริตํ วิภชิตํ อุตฺตานีกต’’นฺติฯ

อิทมโวจ อายสฺมา เขมโกฯ อตฺตมนา เถรา ภิกฺขู อายสฺมโต เขมกสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุํฯ อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน สฏฺฐิมตฺตานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสุ, อายสฺมโต เขมกสฺส จาติฯ สตฺตมํฯ

8. ฉนฺนสุตฺตํ

[90] เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต อวาปุรณํ [อปาปุรณํ (สี. สฺยา. กํ.)] อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘โอวทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, อนุสาสนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, กโรนฺตุ เม อายสฺมนฺโต เถรา ธมฺมิํ กถํ, ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติฯ

เอวํ วุตฺเต, เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ เอตทโวจุํ – ‘‘รูปํ โข, อาวุโส ฉนฺน, อนิจฺจํ; เวทนา อนิจฺจา; สญฺญา อนิจฺจา; สงฺขารา อนิจฺจา; วิญฺญาณํ อนิจฺจํฯ รูปํ อนตฺตา; เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนตฺตาฯ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา; สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติฯ

อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มยฺหมฺปิ โข เอตํ เอวํ [มยฺหมฺปิ โข เอวํ (สฺยา. กํ.)] โหติ – ‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนิจฺจํ; รูปํ อนตฺตา, เวทนา … สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนตฺตาฯ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’ติฯ อถ จ ปน เม สพฺพสงฺขารสมเถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเค ตณฺหากฺขเย วิราเค นิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺฐติ นาธิมุจฺจติฯ ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชติ; ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ – ‘อถ โก จรหิ เม อตฺตา’ติ ? น โข ปเนวํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหติฯ โก นุ โข เม ตถา ธมฺมํ เทเสยฺย ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติฯ

อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิญฺญูนํ สพฺรหฺมจารีนํ, ปโหติ จ เม อายสฺมา อานนฺโท ตถา ธมฺมํ เทเสตุํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยํ; อตฺถิ จ เม อายสฺมนฺเต อานนฺเท ตาวติกา วิสฺสฏฺฐิ [วิสฺสตฺถิ (?)]ฯ ยํนูนาหํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺย’’นฺติฯ อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน โกสมฺพี โฆสิตาราโม เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธิํ สมฺโมทิ…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ฉนฺโน อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ –

‘‘เอกมิทาหํ , อาวุโส อานนฺท, สมยํ พาราณสิยํ วิหรามิ อิสิปตเน มิคทาเยฯ อถ ขฺวาหํ, อาวุโส, สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต อวาปุรณํ อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิํ; อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจํ – ‘โอวทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, อนุสาสนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา, กโรนฺตุ เม อายสฺมนฺโต เถรา ธมฺมิํ กถํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’นฺติฯ เอวํ วุตฺเต มํ, อาวุโส, เถรา ภิกฺขู เอตทโวจุํ – ‘รูปํ โข, อาวุโส ฉนฺน, อนิจฺจํ; เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนิจฺจํ; รูปํ อนตฺตา…เป.… วิญฺญาณํ อนตฺตาฯ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’’ติฯ

‘‘ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ‘มยฺหมฺปิ โข เอตํ เอวํ โหติ – รูปํ อนิจฺจํ…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจํ, รูปํ อนตฺตา, เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ อนตฺตาฯ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’ติฯ อถ จ ปน เม สพฺพสงฺขารสมเถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเค ตณฺหากฺขเย วิราเค นิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺฐติ นาธิมุจฺจติฯ ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชติ; ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ – ‘อถ โก จรหิ เม อตฺตา’ติ? น โข ปเนวํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหติฯ โก นุ โข เม ตถา ธมฺมํ เทเสยฺย ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยนฺติ!

‘‘ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตราเม สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิญฺญูนํ สพฺรหฺมจารีนํ, ปโหติ จ เม อายสฺมา อานนฺโท ตถา ธมฺมํ เทเสตุํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยํฯ

อตฺถิ จ เม อายสฺมนฺเต อานนฺเท ตาวติกา วิสฺสฏฺฐิฯ ยํนูนาหํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺย’นฺติฯ โอวทตุ มํ, อายสฺมา อานนฺโท; อนุสาสตุ มํ, อายสฺมา อานนฺโท; กโรตุ เม, อายสฺมา อานนฺโท ธมฺมิํ กถํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติฯ

‘‘เอตฺตเกนปิ มยํ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส อตฺตมนา อปิ นาม ตํ [อตฺตมนา อภิรทฺธา, ตํ (สี. สฺยา. กํ.)] อายสฺมา ฉนฺโน อาวิ อกาสิ ขีลํ ฉินฺทิ [ปภินฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]ฯ โอทหาวุโส, ฉนฺน , โสตํ; ภพฺโพสิ [ภพฺโพ ตฺวํ (ก.)] ธมฺมํ วิญฺญาตุ’’นฺติฯ อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส ตาวตเกเนว [ตาวเทว (สี.)] อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชิ – ‘‘ภพฺโพ กิรสฺมิ ธมฺมํ วิญฺญาตุ’’นฺติฯ

‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส ฉนฺน, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา จ ปฏิคฺคหิตํ กจฺจานโคตฺตํ ภิกฺขุํ โอวทนฺตสฺส – ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจฯ โลกสมุทยํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา, สา น โหติฯ โลกนิโรธํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต ยา โลเก อตฺถิตา, สา น โหติฯ อุปยุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน ตํ จายํ อุปยุปาทานํ เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยํ น อุเปติ น อุปาทิยติ นาธิฏฺฐาติ ‘อตฺตา เม’ติฯ ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขํ นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตีติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติฯ อปรปฺปจฺจยา ญาณเมวสฺส เอตฺถ โหติฯ เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺฐิ โหติฯ สพฺพมตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโตฯ สพฺพํ นตฺถีติ อยํ ทุติโย อนฺโตฯ เอเต เต, กจฺจาน, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ

‘‘เอวเมตํ, อาวุโส อานนฺท, โหติ เยสํ อายสฺมนฺตานํ ตาทิสา สพฺรหฺมจารโย อนุกมฺปกา อตฺถกามา โอวาทกา อนุสาสกาฯ อิทญฺจ ปน เม อายสฺมโต อานนฺทสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ธมฺโม อภิสมิโต’’ติฯ อฏฺฐมํฯ

9. ราหุลสุตฺตํ

[91] สาวตฺถินิทานํ ฯ อถ โข อายสฺมา ราหุโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติ?

‘‘ยํ กิญฺจิ, ราหุล, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ ยา กาจิ เวทนา … ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา…เป.… สพฺพํ วิญฺญาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ เอวํ โข, ราหุล, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตี’’ติฯ นวมํฯ