1. เมตฺตาสุตฺตวณฺณนา

[1] อฏฺฐกนิปาตสฺส ปฐเม วฑฺฒิตายาติ ภาวนาปาริปูริวเสน ปริพฺรูหิตายฯ ปุนปฺปุนํ กตายาติ ภาวนาย พหุลีกรเณน อปราปรํ ปวตฺติตายฯ ยุตฺตยานสทิสกตายาติ ยถา ยุตฺตอาชญฺญยานํ เฉเกน สารถินา อธิฏฺฐิตํ ยถารุจิ ปวตฺตติ, เอวํ ยถารุจิ ปวตฺตารหตํ คมิตายฯ ปติฏฺฐานฏฺเฐนาติ สพฺพสมฺปตฺติอธิฏฺฐานฏฺเฐนฯ ปจฺจุปฏฺฐิตายาติ ภาวนาพหุลีกาเรหิ ปติ ปติ อุปฏฺฐิตาย อวิชหิตายฯ สมนฺตโต จิตายาติ สพฺพภาเคน ภาวนานุรูปํ จยํ คมิตายฯ เตนาห ‘‘อุปจิตายา’’ติฯ สุฏฺฐุ สมารทฺธายาติ อติวิย สมฺมเทว นิพฺพตฺติคตายฯ

โย จ เมตฺตํ ภาวยตีติอาทีสุ โย โกจิ คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วาฯ เมตฺตนฺติ เมตฺตาฌานํฯ

อปฺปมาณนฺติ ภาวนาวเสน อารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํฯ อสุภภาวนาทโย วิย หิ อารมฺมเณ เอกเทสคฺคหณํ อกตฺวา อนวเสสผรณวเสน อโนธิโส ผรณวเสน จ, อปฺปมาณารมฺมณตาย ปคุณภาวนาวเสน จ อปฺปมาณํฯ ตนู สํโยชนา โหนฺตีติ เมตฺตํ ปาทกํ กตฺวา สมฺมสิตฺวา เหฏฺฐิเม อริยมคฺเค อธิคจฺฉนฺตสฺส สุเขเนว ปฏิฆสํโยชนาทโย ปหียมานา ตนู โหนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอวํ กิเลสปฺปหานญฺจ นิพฺพานาธิคมญฺจ เมตฺตาภาวนาย สิขาปฺปตฺตมานิสํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺเญปิ อานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘เอกมฺปิ เจ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อทุฏฺฐจิตฺโตติ เมตฺตาพเลน สุฏฺฐุ วิกฺขมฺภิตพฺยาปาทตาย พฺยาปาเทน อทูสิตจิตฺโตฯ

เมตฺตายตีติ หิตผรณวเสน เมตฺตํ กโรติฯ กุสลีติ อติสเยน กุสลวา มหาปุญฺโญ, ปฏิฆาทิอนตฺถวิคเมน เขมีฯ สพฺเพ จ ปาเณติ จ-สทฺโท พฺยติเรโกฯ มนสานุกมฺปีติ จิตฺเตน อนุกมฺปนฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอกสตฺตวิสยาปิ ตาว เมตฺตา มหากุสลราสิ, สพฺเพ ปน ปาเณ อตฺตโน ปุตฺตํ วิย หิตผรเณน มนสา อนุกมฺปนฺโต ปหุกํ ปหุํ อนปฺปกํ อปริยนฺตํ จตุสฏฺฐิมหากปฺเปปิ อตฺตโน วิปากปฺปพนฺธํ ปวตฺเตตุํ สมตฺถํ อุฬารํ ปุญฺญํ อริโย ปริสุทฺธจิตฺโต ปุคฺคโลว กโรติ นิปฺผาเทตีติฯ สตฺตภริตนฺติ สตฺเตหิ อวิรฬํ, อากิณฺณมนุสฺสนฺติ อตฺโถฯ

สงฺคหวตฺถูนีติ (สํ. นิ. ฏี. 1.1.120) โลกสฺส สงฺคณฺหนการณานิฯ นิปฺผนฺนสสฺสโต นว ภาเค กสฺสกสฺส ทตฺวา รญฺญํ เอกภาคคฺคหณํ ทสมภาคคฺคหณํฯ เอวํ กสฺสกา หฏฺฐตุฏฺฐา สสฺสานิ สมฺปาเทนฺตีติ อาห ‘‘สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตาติ อตฺโถ’’ติฯ ตโต โอรภาเค กิร ฉภาคคฺคหณํ ชาตํฯ ฉมาสิกนฺติ ฉนฺนํ ฉนฺนํ มาสานํ ปโหนกํฯ ปาเสตีติ ปาสคเต วิย กโรติฯ วาจาย ปิยํ วาจาปิยํ, ตสฺส กมฺมํ วาจาเปยฺยํฯ สพฺพโส รฏฺฐสฺส อิทฺธาทิภาวโต เขมํฯ นิรพฺพุทํ โจริยาภาวโตฯ อิทฺธญฺหิ รฏฺฐํ อโจริยํฯ ‘‘นิรคฺคฬ’’นฺติ วุจฺจติ อปารุตฆรภาวโตฯ

อุทฺธํมูลกํ กตฺวาติ อุมฺมูลํ กตฺวาฯ ทฺวีหิ ปริยญฺเญหีติ มหายญฺญสฺส ปุพฺพภาเค ปจฺฉา จ ปวตฺเตตพฺเพหิ ทฺวีหิ ปริวารยญฺเญหิฯ สตฺต…เป.… ภีสนสฺสาติ สตฺตนวุตาธิกานํ ปญฺจนฺนํ ปสุสตานํ มารเณน เภรวสฺส ปาปภีรุกานํ ภยาวหสฺสฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘ฉสตานิ นิยุชฺชนฺติ, ปสูนํ มชฺฌิเม หนิ;

อสฺสเมธสฺส ยญฺญสฺส, อูนานิ ปสูหิ ตีหี’’ติฯ (สํ. นิ. ฏี. 1.1.120; อ. นิ. ฏี. 2.4.39);

สมฺมนฺติ ยุคจฺฉิทฺเท ปกฺขิปิตพฺพทณฺฑกํฯ ปาสนฺตีติ ขิปนฺติฯ สํหาริเมหีติ สกเฏหิ วหิตพฺเพหิฯ ปุพฺเพ กิร เอโก ราชา สมฺมาปาสํ ยชนฺโต สรสฺสตินทิตีเร ปถวิยา วิวเร ทินฺเน นิมุคฺโคเยว อโหสิฯ อนฺธพาลพฺราหฺมณา คตานุคติคตา ‘‘อยํ ตสฺส สคฺคคมนมคฺโค’’ติ สญฺญาย ตตฺถ สมฺมาปาสํ ยญฺญํ ปฏฺฐเปนฺติฯ

เตน วุตฺตํ ‘‘นิมุคฺโคกาสโต ปภุตี’’ติ ฯ อยูโป อปฺปกทิวโส ยาโค, สยูโป พหุทิวสํ สาเธยฺโย สตฺรยาโคฯ มนฺตปทาภิสงฺขตานํ สปฺปิมธูนํ ‘‘วาช’’มิติ สมญฺญาฯ หิรญฺญสุวณฺณโคมหิํสาทิ สตฺตรสกทกฺขิณสฺสฯ สารคพฺภโกฏฺฐาคาราทีสุ นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬฯ ตตฺถ กิร ยญฺเญ อตฺตโน สาปเตยฺยํ อนวเสสโต อนิคูหิตฺวา นิยฺยาตียติฯ

จนฺทปฺปภาติ (อิติวุ. อฏฺฐ. 27) จนฺทิมสฺเสว ปภายฯ ตาราคณาว สพฺเพติ ยถา สพฺเพปิ ตาราคณา จนฺทิมโสภาย โสฬสิมฺปิ กลํ นาคฺฆนฺติ, เอวํ เต อสฺสเมธาทโย ยญฺญา เมตฺตสฺส จิตฺตสฺส วุตฺตลกฺขเณน สุภาวิตสฺส โสฬสิมฺปิ กลํ นานุภวนฺติ, น ปาปุณนฺติ, นาคฺฆนฺตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ อปเรปิ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเก เมตฺตาภาวนาย อานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘โย น หนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โยติ เมตฺตาพฺรหฺมวิหารภาวนานุยุตฺโต ปุคฺคโลฯ น หนฺตีติ เตเนว เมตฺตาภาวนานุภาเวน ทูรวิกฺขมฺภิตพฺยาปาทตาย น กญฺจิ สตฺตํ หิํสติ, เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ น วิพาธติ วาฯ น ฆาเตตีติ ปรํ สมาทเปตฺวา น สตฺเต มาราเปติ น วิพาธาเปติ จฯ น ชินาตีติ สารมฺภวิคฺคาหิกกถาทิวเสน น กญฺจิ ชินาติ สารมฺภสฺเสว อภาวโต, ชานิกรณวเสน วา อฏฺฏกรณาทินา น กญฺจิ ชินาติฯ เตนาห ‘‘น อตฺตนา ปรสฺส ชานิํ กโรตี’’ติฯ น ชาปเยติ ปเรหิ ปโยเชตฺวา ปเรสมฺปิ ธนชานิํ น การาเปยฺยฯ เตนาห ‘‘น ปเรน ปรสฺส ชานิํ กาเรตี’’ติฯ เมตฺตาย วา อํโส อวิเหฐนฏฺเฐน อวยวภูโตติ เมตฺตํโสฯ

เมตฺตาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-4. ปญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา

[2-4] ทุติเย อาทิพฺรหฺมจริยิกายาติ อาทิพฺรหฺมจริยเมว อาทิพฺรหฺมจริยิกาฯ เตนาห ‘‘มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตายา’’ติฯ อริโยติ นิทฺโทโส ปริสุทฺโธฯ ตุณฺหีภาโว น ติตฺถิยานํ มูคพฺพตคหณํ วิย อปริสุทฺโธติ อริโย ตุณฺหีภาโวฯ จตุตฺถชฺฌานนฺติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสเนตํ วุตฺตํ, ปฐมชฺฌานาทีนิปิ อริโย ตุณฺหีภาโวตฺเวว สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ ชานนฺติ อิทํ กมฺมสาธนนฺติ อาห ‘‘ชานิตพฺพกํ ชานาตี’’ติฯ ยถา วา เอกจฺโจ วิปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวมยํฯ อยํ ปน ชานนฺโต ชานาติ, ปสฺสนฺโต ปสฺสตีติ เอวเมตฺถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตติยาทีนิ สุวิญฺเญยฺยานิฯ

ปญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปฐมโลกธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[5] ปญฺจเม โลกสฺส ธมฺมาติ สตฺตโลกสฺส อวสฺสํภาวิธมฺมาฯ เตนาห ‘‘เอเตหิ มุตฺตา นาม นตฺถิ’’ติอาทิฯ ฆาสจฺฉาทนาทีนํ ลทฺธิ ลาโภ, ตานิ เอว วา ลทฺธพฺพโต ลาโภ, ตทภาโว อลาโภ, ลาภคฺคหเณน เจตฺถ ตพฺพิสโย อนุโรโธ คหิโต, อลาภคฺคหเณน วิโรโธฯ ยสฺมา โลหิเต สติ ตทุปฆาตวเสน ปุพฺโพ วิย อนุโรโธ ลทฺธาวสโร เอว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ลาเภ อาคเต อลาโภ อาคโตเยวา’’ติฯ เอส นโย ยสาทีสุปิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปฐมโลกธมฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-8. ทุติยโลกธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[6-8] ฉฏฺเฐ อธิกํ ปยสติ ปยุชฺชติ เอเตนาติ อธิปฺปยาโส, สวิเสสํ อิติกตฺตพฺพกิริยาฯ เตนาห ‘‘อธิกปฺปโยโค’’ติฯ สตฺตมฏฺฐเมสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ทุติยโลกธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. นนฺทสุตฺตวณฺณนา

[9] นวเม ทุวิธา กุลปุตฺตา ชาติกุลปุตฺตา อาจารกุลปุตฺตา จฯ ตตฺถ ‘‘เตน โข ปน สมเยน รฏฺฐปาโล กุลปุตฺโต ตสฺมิํเยว ถุลฺลโกฏฺฐิเก อคฺคกุลิกสฺส ปุตฺโต’’ติ (ม. นิ. 2.294) เอวํ อาคตา อุจฺจากุลปุตฺตา ชาติกุลปุตฺตาฯ ‘‘สทฺธาเยเต กุลปุตฺตา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา’’ติ (ม. นิ. 3.78) เอวํ อาคตา ปน ยตฺถ กตฺถจิ กุเล ปสุตาปิ อาจารกุลปุตฺตา นามฯ อิธ ปน อุจฺจากุลปฺปสุตตํ สนฺธาย ‘‘กุลปุตฺโตติ, ภิกฺขเว, นนฺทํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยา’’ติ ภควตา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ชาติกุลปุตฺโต’’ติฯ อุโภหิปิ ปน การเณหิ ตสฺส กุลปุตฺตภาโวเยวฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

นนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. การณฺฑวสุตฺตวณฺณนา

[10] ทสเม ปฏิจรตีติ ปฏิจฺฉาทนวเสน จรติ ปวตฺตติฯ ปฏิจฺฉาทนฏฺโฐ เอว วา จรติ-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา ธาตูนนฺติ อาห ‘‘ปฏิจฺฉาเทตี’’ติฯ อญฺเญนาญฺญนฺติ ปน ปฏิจฺฉาทนาการทสฺสนนฺติ อาห ‘‘อญฺเญน การเณนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อญฺญํ การณํ วจนํ วาติ ยํ โจทเกน จุทิตกสฺส โทสวิภาวนํ การณํ, วจนํ วา วุตฺตํ, ตํ ตโต อญฺเญเนว การเณน, วจเนน วา ปฏิจฺฉาเทติฯ การเณนาติ โจทนาย อมูลาย อมูลิกภาวทีปนิยา ยุตฺติยา วาฯ วจเนนาติ ตทตฺถโพธเกน วจเนนฯ ‘‘โก อาปนฺโน’’ติอาทินา โจทนํ วิสฺสชฺเชตฺวาว วิกฺเขปาปชฺชนํ อญฺเญนาญฺญํ ปฏิจรณํฯ พหิทฺธา กถาปนามนา นาม ‘‘อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺเต – ‘‘ปาฏลิปุตฺตํ คโตมฺหี’’ติอาทินา โจทนํ วิสฺสชฺเชตฺวาติ อยเมว วิเสโสฯ โย หิ ‘‘อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺโต ‘‘โก อาปนฺโน, กิํ อาปนฺโน, กิสฺมิํ อาปนฺนา, กํ ภณถ, กิํ ภณถา’’ติ วา วทติ, ‘‘เอวรูปํ กิญฺจิ ตยา ทิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น สุณามี’’ติ โสตํ วา อุปเนติ, อยํ อญฺเญนาญฺญํ ปฏิจรติ นามฯ โย ปน ‘‘อิตฺถนฺนามํ นาม อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘ปาฏลิปุตฺตํ คโตมฺหี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น ตว ปาฏลิปุตฺตคมนํ ปุจฺฉาม, อาปตฺติํ ปุจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ตโต ‘‘ราชคหํ คโตมฺหิฯ ราชคหํ วา ยาหิ พฺราหฺมณคหํ วา, อาปตฺติํ อาปนฺโนสีติฯ ตํ ตตฺถ เม สูกรมํสํ ลทฺธ’’นฺติอาทีนิ วทติ, อยํ พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ นาม ฯ สมณกจวโรติ สมณเวสธารเณน สมณปฺปติรูปกตาย สมณานํ กจวรภูตํฯ

การณฺฑวํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.283-284) นิทฺธมถาติ วิปนฺนสีลตาย กจวรภูตํ ปุคฺคลํ กจวรมิว อนเปกฺขา อปเนถฯ กสมฺพุํ อปกสฺสถาติ กสมฺพุภูตญฺจ นํ ขตฺติยาทีนํ มชฺฌคตํ ปภินฺนปคฺฆริตกุฏฺฐํ จณฺฑาลํ วิย อปกฑฺฒถฯ กิํ การณํ? สงฺฆาราโม นาม สีลวนฺตานํ กโต, น ทุสฺสีลานํฯ ยโต เอตเทว สนฺธายาห ‘‘ตโต ปลาเป วาเหถ, อสฺสมเณ สมณมานิเน’’ติฯ ยถา ปลาปา อนฺโตสารรหิตา อตณฺฑุลา พหิ ถุเสน วีหี วิย ทิสฺสนฺติ, เอวํ ปาปภิกฺขู อนฺโต สีลรหิตาปิ พหิ กาสาวาทิปริกฺขาเรน ภิกฺขู วิย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปลาปา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เต ปลาเป วาเหถ โอปุนถ วิธมถ, ปรมตฺถโต อสฺสมเณ สมณเวสมตฺเตน สมณมานิเนฯ กปฺปยวฺโหติ กปฺเปถ, กโรถาติ วุตฺตํ โหติฯ ปติสฺสตาติ สปฺปติสฺสาฯ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ กริสฺสถ, ปรินิพฺพานํ ปาปุณิสฺสถาติ อตฺโถฯ

การณฺฑวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เมตฺตาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ