7. วสฺสสุตฺตวณฺณนา

[197] สตฺตเม อุตุสมุฏฺฐานนฺติ วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส อุปฺปนฺนํฯ อกาเลปีติ จิตฺตเวสาขมาเสสุปิฯ วสฺสวลาหกเทวปุตฺตานญฺหิ อตฺตโน รติยา กีฬิตุกามตาจิตฺเต อุปฺปนฺเน อกาเลปิ เทโว วสฺสติฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร วสฺสวลาหกเทวปุตฺโต วากรกุฏกวาสิขีณาสวตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ เถโร ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิฯ อหํ, ภนฺเต, วสฺสวลาหกเทวปุตฺโตติฯ ตุมฺหากํ กิร จิตฺเตน เทโว วสฺสตีติฯ อาม, ภนฺเตติฯ ปสฺสิตุกามา มยนฺติฯ เตมิสฺสถ, ภนฺเตติฯ เมฆสีสํ วา คชฺชิตํ วา น ปญฺญายติ, กถํ เตมิสฺสามาติฯ ภนฺเต, อมฺหากํ จิตฺเตน เทโว วสฺสติ, ตุมฺเห ปณฺณสาลํ ปวิสถาติฯ ‘‘สาธุ, เทวปุตฺตา’’ติ ปาเท โธวิตฺวา ปณฺณสาลํ ปาวิสิฯ เทวปุตฺโต ตสฺมิํ ปวิสนฺเตเยว เอกํ คีตํ คายิตฺวา หตฺถํ อุกฺขิปิ, สมนฺตา ติโยชนฏฺฐานํ เอกเมฆํ อโหสิฯ เถโร อทฺธตินฺโต ปณฺณสาลํ ปวิฏฺโฐติฯ

วสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-9. วาจาสุตฺตาทิวณฺณนา

[198-9] อฏฺฐเม องฺเคหีติ การเณหิฯ องฺคียนฺติ เหตุภาเวน ญายนฺตีติ องฺคานิ, การณานิฯ การณตฺเถ จ องฺค-สทฺโทฯ ปญฺจหีติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํฯ สมนฺนาคตาติ สมนุอาคตา ปวตฺตา ยุตฺตา จฯ วาจาติ สมุลฺลปน-วาจาฯ ยา ‘‘วาจา คิรา พฺยปฺปโถ’’ติ (ธ. ส. 636) จ, ‘‘เนลา กณฺณสุขา’’ติ (ที. นิ. 1.9) จ อาคจฺฉติฯ ยา ปน ‘‘วาจาย เจ กตํ กมฺม’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 กายกมฺมทฺวาร) เอวํ วิญฺญตฺติ จ, ‘‘ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ…เป.… อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจา’’ติ (ธ. ส. 299) เอวํ วิรติ จ, ‘‘ผรุสวาจา, ภิกฺขเว, อาเสวิตา ภาวิตา พหุลีกตา นิรยสํวตฺตนิกา โหตี’’ติ (อ. นิ. 8.40) เอวํ เจตนา จ วาจาติ อาคตา, น สา อิธ อธิปฺเปตาฯ กสฺมา? อภาสิตพฺพโตฯ ‘‘สุภาสิตา โหติ, โน ทุพฺภาสิตา’’ติ หิ วุตฺตํฯ สุภาสิตาติ สุฏฺฐุ ภาสิตาฯ เตนสฺสา อตฺถาวหตํ ทีเปติฯ อนวชฺชาติ ราคาทิอวชฺชรหิตาฯ อิมินาสฺส การณสุทฺธิํ อคติคมนาทิปฺปวตฺตโทสาภาวญฺจ ทีเปติฯ ราคโทสาทิวิมุตฺตญฺหิ ยํ ภาสโต อนุโรธวิวชฺชนโต อคติคมนํ ทุรสมุสฺสิตเมวาติฯ อนนุวชฺชาติ อนุวาทวิมุตฺตาฯ อิมินาสฺสา สพฺพาการสมฺปตฺติํ ทีเปติฯ สติ หิ สพฺพาการสมฺปตฺติยํ อนนุวชฺชตาติฯ วิญฺญูนนฺติ ปณฺฑิตานํฯ เตน นินฺทาปสํสาสุ พาลา อปฺปมาณาติ ทีเปติฯ

อิเมหิ โขติอาทีนิ ตานิ องฺคานิ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต ตํ วาจํ นิคเมติฯ ยญฺจ อญฺเญ ปฏิญฺญาทีหิ อวยเวหิ, นามาทีหิ ปเทหิ, ลิงฺควจนวิภตฺติกาลการกสมฺปตฺตีหิ จ สมนฺนาคตํ มุสาวาทาทิวาจมฺปิ สุภาสิตนฺติ มญฺญนฺติ, ตํ ปฏิเสเธติฯ

อวยวาทิสมนฺนาคตาปิ หิ ตถารูปี วาจา ทุพฺภาสิตาว โหติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อนตฺถาวหตฺตาฯ อิเมหิ ปน ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตา สเจปิ มิลกฺขุภาสาปริยาปนฺนา ฆฏเจฏิกาคีติกปริยาปนฺนาปิ โหติ, ตถาปิ สุภาสิตาว โลกิยโลกุตฺตรหิตสุขาวหตฺตาฯ ตถา หิ มคฺคปสฺเส สสฺสํ รกฺขนฺติยา สีหฬเจฏิกาย สีหฬเกเนว ชาติชรามรณยุตฺตํ คีติกํ คายนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺตา สฏฺฐิมตฺตา วิปสฺสกภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ

ตถา ติสฺโส นาม อารทฺธวิปสฺสโก ภิกฺขุ ปทุมสฺสรสมีเปน คจฺฉนฺโต ปทุมสฺสเร ปทุมานิ ภญฺชิตฺวา –

‘‘ปาโตว ผุลฺลิตโกกนทํ,

สูริยาโลเกน ภิชฺชิยเต;

เอวํ มนุสฺสตฺตํ คตา สตฺตา,

ชราภิเวเคน มทฺทียนฺตี’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.213; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.452 สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา) –

อิมํ คีติํ คายนฺติยา เจฏิกาย สุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ

พุทฺธนฺตเรปิ อญฺญตโร ปุริโส สตฺตหิ ปุตฺเตหิ สทฺธิํ อฏวิโต อาคมฺม อญฺญตราย อิตฺถิยา มุสเลน ตณฺฑุเล โกฏฺเฏนฺติยา –

‘‘ชราย ปริมทฺทิตํ เอตํ, มิลาตจมฺมนิสฺสิตํ;

มรเณน ภิชฺชติ เอตํ, มจฺจุสฺส ฆาสมามิสํฯ

‘‘กิมีนํ อาลยํ เอตํ, นานากุณเปน ปูริตํ;

อสุจิภาชนํ เอตํ, ตทลิกฺขนฺธสมํ อิท’’นฺติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.213; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.452 สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา) –

อิมํ คีตํ สุตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺโต สห ปุตฺเตหิ ปจฺเจกโพธิํ ปตฺโตฯ เอวํ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สเจปิ มิลกฺขุภาสาย ปริยาปนฺนา ฆฏเจฏิกาคีติกปริยาปนฺนา วาจา โหติ, ตถาปิ สุภาสิตาติ เวทิตพฺพาฯ สุภาสิตา เอว อนวชฺชา อนนุวชฺชา จ วิญฺญูนํ อตฺถตฺถิกานํ กุลปุตฺตานํ อตฺถปฺปฏิสรณานํ, โน พฺยญฺชนปฺปฏิสรณานนฺติฯ นวมํ อุตฺตานเมวฯ

วาจาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นิสฺสารณียสุตฺตวณฺณนา

[200] ทสเม นิสฺสรนฺตีติ นิสฺสรณียาติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ กตฺตริ เหส อนีย-สทฺโท ยถา ‘‘นิยฺยานิยา’’ติฯ เตนาห ‘‘นิสฺสฏา’’ติฯ กุโต ปน นิสฺสฏา? ยถาสกํ ปฏิปกฺขโตฯ นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุโยติ อาห ‘‘อตฺตสุญฺญสภาวา’’ติฯ อตฺถโต ปน ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวิเสโส ฯ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน กิเลสวเสน กาเมสุ มนสิกาโร นตฺถีติ อาห ‘‘วีมํสนตฺถ’’นฺติ, ‘‘เนกฺขมฺมนิยตํ อิทานิ เม จิตฺตํ, กิํ นุ โข กามวิตกฺโกปิ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วีมํสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ปกฺขนฺทนํ นาม อนุปฺปเวโสฯ โส ปน ตตฺถ นตฺถีติ อาห ‘‘นปฺปวิสตี’’ติฯ ปสีทนํ นาม อภิรุจิฯ สนฺติฏฺฐนํ ปติฏฺฐานํฯ วิมุจฺจนํ อธิมุจฺจนนฺติฯ ตํ สพฺพํ ปฏิกฺขิปนฺโต วทติ ‘‘ปสาทํ นาปชฺชตี’’ติอาทิฯ เอวํภูตํ ปนสฺส จิตฺตํ ตสฺส กถํ ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ

ตนฺติ ปฐมชฺฌานํฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปริกมฺมจิตฺเตน สทฺธิํ ฌานจิตฺตํ เอกตฺตวเสน เอกชฺฌํ กตฺวา วทติฯ โคจเร คตตฺตาติ อตฺตโน อารมฺมเณ เอว ปวตฺตตฺตาฯ อหานภาคิยตฺตาติ ฐิติภาคิยตฺตาฯ สุฏฺฐุ วิมุตฺตนฺติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา สมฺมเทว วิมุตฺตํฯ จิตฺตสฺส จ กายสฺส จ วิหนนโต วิฆาโตฯ ทุกฺขํ ปริทหนโต ปริฬาโหฯ กามเวทนํ น เวทิยติ อนุปฺปชฺชนโตฯ นิสฺสรนฺติ ตโตติ นิสฺสรณํฯ เก นิสฺสรนฺติ? กามาฯ เอวญฺจ กามานนฺติ กตฺตุสามิวจนํ สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ ยทคฺเคน กามา ตโต นิสฺสฏาติ วุจฺจนฺติ, ตทคฺเคน ฌานมฺปิ กามโต นิสฺสฏนฺติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ วุตฺตํ ‘‘กาเมหิ นิสฺสฏตฺตา’’ติฯ เอวํ วิกฺขมฺภนวเสน กามนิสฺสรณํ วตฺวา อิทานิ สมุจฺเฉทวเสน อจฺจนฺตโต นิสฺสรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสสปเทสูติ เสสโกฏฺฐาเสสุฯ

อยํ ปน วิเสโสติ วิเสสํ วทนฺเตน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวาติอาทิโก อวิเสโสติ กตฺวา ทุติยตติยวาเรสุ สพฺพโส อนามฏฺโฐ, จตุตฺถวาเร ปน อยมฺปิ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺจนฺตนิสฺสรณญฺเจตฺถ อรหตฺตผลํ โยเชตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ