อาโลกสญฺญา อุปจารปฺปตฺตา วา อปฺปนาปฺปตฺตา วาฯ โย โกจิ กสิณชฺฌานาทิเภโท สมโถฯ ธมฺมววตฺถานํ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตวเสน คเหตพฺพํฯ

กุธิโตติ ตตฺโตฯ อุสฺสูรกชาโตติ ตสฺเสว กุธิตภาวสฺส อุสฺสูรกํ อจฺจุณฺหตํ ปตฺโตฯ เตนาห ‘‘อุสุมกชาโต’’ติฯ ติลพีชกาทิเภเทนาติ ติลพีชกณฺณิกเกสราทิเภเทน เสวาเลนฯ ปณเกนาติ อุทกปิจฺฉิลฺเลนฯ อปฺปสนฺโน อากุลตายฯ อสนฺนิสินฺโน กลลุปฺปตฺติยาฯ อนาโลกฏฺฐาเนติ อาโลกรหิเต ฐาเนฯ

สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. การณปาลีสุตฺตวณฺณนา

[194] จตุตฺเถ ปณฺฑิโต มญฺเญติ เอตฺถ มญฺเญติ อิทํ ‘‘มญฺญตี’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทํฯ ตสฺส อิติ-สทฺทํ อาเนตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปณฺฑิโตติ มญฺญตี’’ติ อาหฯ อนุมติปุจฺฉาวเสน เจตํ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘อุทาหุ โน’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญติ ภวํ ปิงฺคิยานี สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติย’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ ปุน คณฺหนฺโต ‘‘ปณฺฑิโต มญฺเญ’’ติ อาห, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภวํ ปิงฺคิยานี สมณํ โคตมํ ปณฺฑิโตติ มญฺญติ อุทาหุ โน’’ติ, ยถา เต ขเมยฺย, ตถา นํ กเถหีติ อธิปฺปาโยฯ อหํ โก นาม, มม อวิสโย เอโสติ ทสฺเสติฯ โก จาติ เหตุนิสฺสกฺเก ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘กุโต จา’’ติฯ ตถา จาห ‘‘เกน การเณน ชานิสฺสามี’’ติ, เยน การเณน สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชาเนยฺยํ , ตํ การณํ มยิ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ พุทฺโธเยว ภเวยฺย อพุทฺธสฺส สพฺพถา พุทฺธญาณานุภาวํ ชานิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อปฺปมตฺตกํ ปเนตํ, ภิกฺขเว, โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกํ, เยน ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย (ที. นิ. 1.7)ฯ อตฺถิ, ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา…เป.… เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภูตํ วณฺณํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยา’’ติ (ที. นิ. 1.28) จฯ เอตฺถาติ ‘‘โสปิ นูนสฺส ตาทิโส’’ติ เอตสฺมิํ ปเทฯ

ปสตฺถปฺปสตฺโถติ ปสตฺเถหิ ปาสํเสหิ อตฺตโน คุเณเหว โส ปสตฺโถ, น ตสฺส กิตฺตินา, ปสํสาสภาเวเนว ปาสํโสติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สพฺพคุณาน’’นฺติอาทิฯ มณิรตนนฺติ จกฺกวตฺติโน มณิรตนํฯ

สเทวเก ปาสํสานมฺปิ ปาสํโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปสตฺเถหิ วา’’ติ ทุติยวิกปฺโป คหิโตฯ อรณียโต อตฺโถ, โส เอว วสตีติ วโสติ อตฺถวโสฯ ตสฺส ตสฺส ปโยคสฺส อานิสํสภูตํ ผลนฺติ อาห ‘‘อตฺถวสนฺติ อตฺถานิสํส’’นฺติฯ อตฺโถ วา ผลํ ตทธีนวุตฺติตาย วโส เอตสฺสาติ อตฺถวโส, การณํฯ

ขุทฺทกมธูติ ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตทณฺฑกมธุฯ อเนฬกนฺติ นิทฺโทสํ อปคตมกฺขิกณฺฑกํฯ

อุทาหรียติ อุพฺเพคปีติวเสนาติ อุทานํ, ตถา วา อุทาหรณํ อุทานํฯ เตนาห ‘‘อุทาหารํ อุทาหรี’’ติฯ ยถา ปน ตํ วจนํ อุทานนฺติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

การณปาลีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปิงฺคิยานีสุตฺตวณฺณนา

[195] ปญฺจเม สพฺพสงฺคาหิกนฺติ สรีรคตสฺส เจว วตฺถาลงฺการคตสฺส จาติ สพฺพสฺส นีลภาวสฺส สงฺคาหกวจนํฯ ตสฺเสวาติ นีลาทิสพฺพสงฺคาหิกวเสน วุตฺตอตฺถสฺเสวฯ วิภาคทสฺสนนฺติ ปเภททสฺสนํฯ ยถา เต ลิจฺฉวิราชาโน อปีตาทิวณฺณา เอว เกจิ เกจิ วิเลปนวเสน ปีตาทิวณฺณา ขายิํสุ, เอวํ อนีลาทิวณฺณา เอว เกจิ วิเลปนวเสน นีลาทิวณฺณา ขายิํสุฯ เต กิร สุวณฺณวิจิตฺเตหิ มณิโอภาเสหิ เอกนีลา วิย ขายนฺติฯ

โกกนทนฺติ วา ปทุมวิเสสนํ ยถา ‘‘โกกาสก’’นฺติฯ ตํ กิร พหุปตฺตํ วณฺณสมฺปนฺนํ อติวิย สุคนฺธญฺจ โหติฯ