เมนู

9. คิหิสุตฺตวณฺณนา

[179] นวเม อาภิเจตสิกานนฺติ อภิเจโตติ อภิกฺกนฺตํ วิสุทฺธจิตฺตํ วุจฺจติ อธิจิตฺตํ วา, อภิเจตสิ ชาตานิ อาภิเจตสิกานิ, อภิเจโต สนฺนิสฺสิตานีติ วา อาภิเจตสิกานิฯ เตเนวาห ‘‘อุตฺตมจิตฺตนิสฺสิตาน’’นฺติฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานนฺติ ทิฏฺฐธมฺเม สุขวิหารานํฯ ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว วุจฺจติ, ตตฺถ สุขวิหารานนฺติ อตฺโถฯ รูปาวจรชฺฌานานเมตํ อธิวจนํฯ ตานิ หิ อปฺเปตฺวา นิสินฺนา ฌายิโน อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว อสํกิลิฏฺฐํ เนกฺขมฺมสุขํ วินฺทนฺติ, ตสฺมา ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ

จตุพฺพิธเมรยนฺติ ปุปฺผาสโว, ผลาสโว, คุฬาสโว, มธฺวาสโวติ เอวํ จตุปฺปเภทํ เมรยํฯ ปญฺจวิธญฺจ สุรนฺติ ปูวสุรา, ปิฏฺฐสุรา, โอทนสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตาติ เอวํ ปญฺจปฺปเภทํ สุรํฯ ปุญฺญํ อตฺโถ เอตสฺสาติ ปุญฺญตฺโถฯ ยสฺมา ปเนส ปุญฺเญน อตฺถิโก นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปุญฺเญน อตฺถิกสฺสา’’ติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

คิหิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. คเวสีสุตฺตวณฺณนา

[180] ทสเม สุการณนฺติ โพธิปริปาจนสฺส เอกนฺติกํ สุนฺทรํ การณํฯ มนฺทหสิตนฺติ อีสกํ หสิตํฯ กหํ กหนฺติ หาสสทฺทสฺส อนุกรณเมตํฯ หฏฺฐปฺปหฏฺฐาการมตฺตนฺติ หฏฺฐสฺส ปหฏฺฐาการมตฺตํฯ ยถา คหิตสงฺเกตา ‘‘ปหฏฺโฐ ภควา’’ติ สญฺชานนฺติ, เอวํ อาการนิทสฺสนมตฺตํฯ

อิทานิ อิมินา ปสงฺเคน หาสสมุฏฺฐานํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘หสิตญฺจ นาเมต’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อชฺฌุเปกฺขนวเสนปิ หาโส น สมฺภวติ, ปเคว โทมนสฺสวเสนาติ อาห ‘‘เตรสหิ โสมนสฺสสหคตจิตฺเตหี’’ติฯ นนุ จ เกจิ โกธวเสนปิ หสนฺตีติ? น, เต สมฺปิยนฺติ โกธวตฺถุํ ตตฺถ ‘‘มยํ ทานิ ยถากามการิตํ อาปชฺชิสฺสามา’’ติ ทุวิญฺเญยฺยนฺตเรน โสมนสฺสจิตฺเตเนว หาสสฺส อุปฺปชฺชนโตฯ

เตสูติ ปญฺจสุ โสมนสฺสสหคตกิริยจิตฺเตสุฯ พลวารมฺมเณติ อุฬารตเม อารมฺมเณ ยมกปาฏิหาริยสทิเสฯ ทุพฺพลารมฺมเณติ อนุฬารอารมฺมเณฯ

‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน…เป.… อุปฺปาเทตี’’ติ อิทํ โปราณฏฺฐกถายํ ตถา อาคตตฺตา วุตฺตํ, น สเหตุกโสมนสฺสสหคตจิตฺเตหิ ภควโต สิตํ น โหตีติ ทสฺสนตฺตํฯ อภิธมฺมฏีกายํ (ธ. ส. มูลฏี. 968) ปน ‘‘อตีตํสาทีสุ อปฺปฏิหตํ ญาณํ วตฺวา ‘อิเมหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตี’ติอาทิวจนโต (มหานิ. 156; ปฏิ. ม. 3.5) ‘ภควโต อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’ติ วุตฺตวจนํ วิจาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิมินา หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปวตฺติยมานมฺปิ ภควโต สิตกรณํ ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ อนุวตฺตกตฺตา ญาณานุปริวตฺติเยวาติ เอวํ ปน ญาณานุปริวตฺติภาเว สติ น โกจิ ปาฬิอฏฺฐกถานํ วิโรโธฯ ตถา หิ อภิธมฺมฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 568) ‘‘เตสํ ญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อวสฺสญฺเจตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา อาวชฺชนจิตฺตสฺสปิ ภควโต ตถารูเป กาเล น ยุชฺเชยฺยฯ ตสฺสปิ หิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกภาวสฺส นิจฺฉิตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เอวญฺจ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนสฺสปิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตํ อุปปนฺนํ โหตี’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. 1 กายกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา) น จ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺเต ตํสมุฏฺฐานกายวิญฺญตฺติยา กายกมฺมาทิภาวํ อาปชฺชนภาโว วิสฺสชฺชตีติฯ

หสิตนฺติ สิตเมว สนฺธาย วทติฯ เตนาห ‘‘เอวํ อปฺปมตฺตกมฺปี’’ติฯ สโมสริตา วิชฺชุลตาฯ สา หิ อิตรวิชฺชุลตา วิย ขณฏฺฐิติยา สีฆนิโรธา จ น โหติ, อปิจ โข ทนฺธนิโรธา, น จ สพฺพกาลิกาฯ ทีธิติ ปาวกมหาเมฆโต วา จาตุทฺทีปิกมหาเมฆโต วา นิจฺฉรติฯ เตนาห ‘‘จาตุทฺทีปิกมหาเมฆมุขโต’’ติฯ อยํ กิร ตาสํ รสฺมีนํ ธมฺมตา, ยทิทํ ติกฺขตฺตุํ สีสํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทาฐคฺเคสุเยว อนฺตรธานํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

คเวสีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปาสกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(19) 4. อรญฺญวคฺโค

1. อารญฺญิกสุตฺตวณฺณนา

[181] จตุตฺถสฺส ปฐเม อปฺปีจฺฉตํเยว นิสฺสายาติอาทีสุ ‘‘อิติ อปฺปิจฺโฉ ภวิสฺสามี’’ติ อิทํ เม อารญฺญิกงฺคํ อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺติสฺสติ, ‘‘อิติ สนฺตุฏฺโฐ ภวิสฺสามี’’ติ อิทํ เม อารญฺญิกงฺคํ สนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺติสฺสติ, ‘‘อิติ กิเลเส สลฺลิขิสฺสามี’’ติ อิทํ เม อารญฺญิกงฺคํ กิเลสสลฺลิขนตฺถาย สํวตฺติสฺสตีติ อารญฺญิโก โหติฯ อคฺโคติ เชฏฺฐโกฯ เสสานิ ตสฺเสว เววจนานิฯ

ควา ขีรนฺติ คาวิโต ขีรํ นาม โหติ, น คาวิยา ทธิฯ ขีรมฺหา ทธีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมวนฺติ ยถา เอเตสุ ปญฺจสุ โครเสสุ สปฺปิมณฺโฑ อคฺโค, เอวเมวํ อิเมสุ ปญฺจสุ อารญฺญิเกสุ โย อยํ อปฺปิจฺฉตาทีนิ นิสฺสาย อารญฺญิโก โหติ, อยํ อคฺโค เจว เสฏฺโฐ จ โมกฺโข จ ปวโร จฯ อิเมสุ อารญฺญิเกสุ ชาติอารญฺญิกา เวทิตพฺพา, น อารญฺญิกนามมตฺเตน อารญฺญิกาติ เวทิตพฺพาฯ ปํสุกูลิกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อารญฺญิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อรญฺญวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(20) 5. พฺราหฺมณวคฺโค

1. โสณสุตฺตวณฺณนา

[191] ปญฺจมสฺส ปฐเม สมฺปิเยเนวาติ อญฺญมญฺญเปเมเนว กาเยน จ จิตฺเตน จ มิสฺสีภูตา สงฺฆฏฺฏิตา สํสฏฺฐา หุตฺวา สํวาสํ วตฺเตนฺติ, น อปฺปิเยน นิคฺคเหน วาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ปิย’’นฺติอาทิฯ อุทรํ อวทิหติ อุปจิโนติ ปูเรตีติ อุทราวเทหกํฯ ภาวนปุํสกญฺเจตํ, อุทราวเทหกํ กตฺวา อุทรํ ปูเรตฺวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุทรํ อวทิหิตฺวา’’ติอาทิฯ

โสณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ