4. ธมฺมญฺญูสุตฺตวณฺณนา

[68] จตุตฺเถ สุตฺตเคยฺยาทิธมฺมํ ชานาตีติ ธมฺมญฺญูฯ ตสฺส ตสฺเสว สุตฺตเคยฺยาทินา ภาสิตสฺส ตทญฺญสฺส สุตฺตปทตฺถสฺส โพธกสฺส สทฺทสฺส อตฺถกุสลตาวเสน อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺญูฯ ‘‘เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺญายา’’ติ เอวํ ยถา อตฺตโน ปมาณชานนวเสน อตฺตานํ ชานาตีติ อตฺตญฺญูฯ ปฏิคฺคหณปริโภคปริเยสนวิสฺสชฺชเนสุ มตฺตํ ชานาตีติ มตฺตญฺญูฯ นิทฺเทเส ปน ปฏิคฺคหณมตฺตญฺญุตาย เอว ปริโภคาทิมตฺตญฺญุตา ปโพธิตา โหตีติ ปฏิคฺคหณมตฺตญฺญุตาว ทสฺสิตาฯ ‘‘อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส อธิคมายา’’ติ เอวํ กาลํ ชานาตีติ กาลญฺญูฯ ตตฺถ ปญฺจ วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล, ทส ปริปุจฺฉาย, อิทํ อติสมฺพาธํ, อติกฺขปญฺญสฺส ตาวตา กาเลน ตีเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทส วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล, วีสติ ปริปุจฺฉาย, ตโต ปรํ โยเค กมฺมํ กาตพฺพํฯ ขตฺติยปริสาทิกํ อฏฺฐวิธํ ปริสํ ชานาตีติ ปริสญฺญูฯ ภิกฺขุปริสาทิกํ จตุพฺพิธํ, ขตฺติยปริสาทิกํ มนุสฺสปริสํเยว ปุน จตุพฺพิธํ คเหตฺวา อฏฺฐวิธํ วทนฺติ อปเรฯ นิทฺเทเส ปนสฺส ขตฺติยปริสาทิจตุพฺพิธปริสคฺคหณํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อิมํ เม เสวนฺตสฺส อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, ตสฺมา อยํ ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ, วิปริยายโต อญฺโญ อเสวิตพฺโพ’’ติ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพปุคฺคลํ ชานาตีติ ปุคฺคลปโรปรญฺญูฯ เอวญฺหิ เตสํ ปุคฺคลานํ ปโรปรํ อุกฺกฏฺฐนิหีนตํ ชานาติ นามฯ นิทฺเทเสปิสฺส เสวิตพฺพาเสวิตพฺพปุคฺคเล วิภาวนเมว สมณกถากตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ธมฺมญฺญูสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตาทิวณฺณนา

[69-70] ปญฺจเม ปติตปลาโสติ ปติตปตฺโตฯ เอตฺถ ปฐมํ ปณฺฑุปลาสตํ, ทุติยํ ปนฺนปลาสตญฺจ วตฺวา ตติยํ ชาลกชาตตา, จตุตฺถํ ขารกชาตตา จ ปาฬิยํ วุตฺตาฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ปน มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.294) อิมเมว ปาฬิํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺเตน ปฐมํ ปณฺฑุปลาสตํ, ทุติยํ ปนฺนปลาสตญฺจ วตฺวา ตติยํ ขารกชาตตา, จตุตฺถํ ชาลกชาตตา จ ทสฺสิตาฯ เอวญฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ – ‘‘ปาริจฺฉตฺตเก ปุปฺผมาเน เอกํ วสฺสํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ, เต ตสฺส ปณฺฑุปลาสภาวโต ปฏฺฐาย อตฺตมนา โหนฺติฯ ยถาห –

ยสฺมิํ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวติํสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, ปณฺฑุปลาโส โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวติํสา ตสฺมิํ สมเย โหนฺติ ‘ปณฺฑุปลาโส ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก, โกวิฬาโร, น จิรสฺเสว ปนฺนปลาโส ภวิสฺสตี’ติฯ

ยสฺมิํ สมเย เทวานํ ตาวติํสานํ ปาริจฺฉตฺตโก, โกวิฬาโร, ปนฺนปลาโส โหติ, ชาลกชาโต โหติ, ขารกชาโต โหติ, กุฏุมลกชาโต โหติ, โกรกชาโต โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว , เทวา ตาวติํสา ตสฺมิํ สมเย โหนฺติ ‘โกรกชาโต ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, น จิรสฺเสว สพฺพปาลิผุลฺโล ภวิสฺสตี’ติฯ

ลีนตฺถปฺปกาสินิยมฺปิ (ที. นิ. ฏี. 2.294) เอตฺถ เอวมตฺโถ ทสฺสิโต – ปนฺนปลาโสติ ปติตปตฺโตฯ ขารกชาโตติ ชาตขุทฺทกมกุโฬฯ เย หิ นีลปตฺตกา อติวิย ขุทฺทกา มกุฬา, เต ‘‘ขารกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ชาลกชาโตติ เตหิเยว ขุทฺทกมกุเฬหิ ชาตชาลโก สพฺพโส ชาโล วิย ชาโตฯ เกจิ ปน ‘‘ชาลกชาโตติ เอกชาโล วิย ชาโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ปาริจฺฉตฺตโก กิร ขารกคฺคหณกาเล สพฺพตฺถกเมว ปลฺลวิโก โหติ, เต จสฺส ปลฺลวา ปภสฺสรปวาฬวณฺณสมุชฺชลา โหนฺติฯ เตน โส สพฺพโส สมุชฺชลนฺโต ติฏฺฐติฯ กุฏุมลชาโตติ สญฺชาตมหามกุโฬฯ โกรกชาโตติ สญฺชาตสูจิเภโท สมฺปติวิกสมานาวตฺโถฯ สพฺพปาลิผุลฺโลติ สพฺพโส ผุลฺลิตวิกสิโตติฯ อยญฺจ อนุกฺกโม ทีฆภาณกานํ วฬญฺชนานุกฺกเมน ทสฺสิโต, น เอตฺถ อาจริยสฺส วิโรโธ อาสงฺกิตพฺโพฯ

กนฺตนกวาโตติ เทวานํ ปุญฺญกมฺมปจฺจยา ปุปฺผานํ ฉินฺทนกวาโตฯ กนฺตตีติ ฉินฺทติฯ สมฺปฏิจฺฉนกวาโตติ ฉินฺนานํ ฉินฺนานํ ปุปฺผานํ สมฺปฏิคฺคณฺหกวาโตฯ จินนฺโตติ นานาวิธภตฺติสนฺนิเวสวเสน นิจินํ กโรนฺโตฯ อญฺญตรเทวตานนฺติ นามโคตฺตวเสน อปญฺญาตเทวตานํฯ เรณุวฏฺฏีติ เรณุสงฺฆาโตฯ กณฺณิกํ อาหจฺจาติ สุธมฺมาย กูฏํ อาหนฺตฺวาฯ

อนุผรณานุภาโวติ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน กิตฺติสทฺทสฺส ยาว พฺรหฺมโลกา อนุผรณสงฺขาโต อานุภาโวฯ ปพฺพชฺชานิสฺสิตํ โหตีติ ปพฺพชฺชาย จตุปาริสุทฺธิสีลมฺปิ ทสฺสิตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ปฐมชฺฌานสนฺนิสฺสิตนฺติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิธ ปน อุภยโต ปริจฺเฉโท เหฏฺฐา สีลโต อุปริ อรหตฺตโต จ ปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ เตเนตํ วุตฺตนฺติ เตน การเณน เอตํ ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปพฺพชฺชานิสฺสิตํ โหตี’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ภาวนาสุตฺตวณฺณนา

[71] สตฺตเม อตฺถสฺส อสาธิกา ‘‘ภาวนํ อนนุยุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ สมฺภาวนตฺเถติ ‘‘อปิ นาม เอวํ สิยา’’ติ วิกปฺปนตฺโถ สมฺภาวนตฺโถฯ เอวญฺหิ โลเก สิลิฏฺฐวจนํ โหตีติ เอกเมว สงฺขํ อวตฺวา อปราย สงฺขาย สทฺธิํ วจนํ โลเก สิลิฏฺฐวจนํ โหติ ยถา ‘‘ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานี’’ติฯ สมฺมา อธิสยิตานีติ ปาทาทีหิ อตฺตนา เนสํ กิญฺจิ อุปฆาตํ อกโรนฺติยา พหิวาตาทิปริสฺสยปริหรณตฺถํ สมฺมเทว อุปริ สยิตานิฯ อุปริอตฺโถ เหตฺถ อธิ-สทฺโทฯ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยาติ เตสํ อลฺลสิเนหปริยาทานตฺถํ อตฺตโน กายุสฺมาวเสน อุตุํ คณฺหาเปนฺติยาฯ เตนาห ‘‘อุสฺมีกตานี’’ติฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ สมฺมเทว สพฺพโส กุกฺกุฏวาสนาย วาสิตานิฯ เตนาห ‘‘กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานี’’ติฯ เอตฺถ จ สมฺมาปริเสทนํ กุกฺกุฏคนฺธปริภาวนญฺจ สมฺมาอธิสยนสมฺมาปริเสทนนิปฺผตฺติยา อานุภาวนิปฺผาทิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมฺมาอธิสยเนเนว หิ อิตรทฺวยํ อิชฺฌติฯ น หิ สมฺมาอธิสยนโต วิสุํ สมฺมาปริเสทนสฺส สมฺมาปริภาวนสฺส จ การณํ อตฺถิฯ เตน ปน สทฺธิํเยว อิตเรสํ ทฺวินฺนมฺปิ อิชฺฌนโต วุตฺตํฯ

ติวิธกิริยากรเณนาติ สมฺมาอธิสยนาทิติวิธกิริยากรเณนาติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ ‘‘เอวํ อโห วต เม’’ติอาทินา น อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย การณสฺส ปน สมฺปาทิตตฺตา, อถ โข ภพฺพาว เต อภินิพฺภิชฺชิตุนฺติ โยชนาฯ กสฺมา ภพฺพาติ อาห ‘‘เต หิ ยสฺมา ตายา’’ติอาทิฯ สยมฺปีติ อณฺฑานิฯ ปริณามนฺติ ปริปากํ พหินิกฺขมนโยคฺยตํฯ ยถา กปาลสฺส ตนุตา อาโลกสฺส อนฺโต ปญฺญายมานสฺส การณํ, ตถา กปาลสฺส ตนุตาย นขสิขามุขตุณฺฑกานํ ขรตาย จ อลฺลสิเนหปริยาทานํ การณวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺมาติ อาโลกสฺส อนฺโต ปญฺญายมานโต สยญฺจ ปริปากคตตฺตาฯ

โอปมฺมสมฺปฏิปาทนนฺติ โอปมฺมตฺถสฺส อุปเมยฺเยน สมฺมเทว ปฏิปาทนํฯ ตนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถน สํสนฺเทตฺวา สห โยเชตฺวาฯ สมฺปาทเนน สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน ญาณสฺส ติกฺขภาโว เวทิตพฺโพฯ ญาณสฺส หิ สภาวโต สติเนปกฺกโต จ ติกฺขภาโว, สมาธิวเสน ขรภาโว, สทฺธาวเสน วิปฺปสนฺนภาโวฯ ปริณามกาโลติ พลววิปสฺสนากาโลฯ