3. นคโรปมสุตฺตวณฺณนา

[67] ตติเย ปจฺจนฺเต ภวํ ปจฺจนฺติมํฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.4) วิย อลงฺการวจโน ปริกฺขารสทฺโทติ อาห ‘‘นคราลงฺกาเรหิ อลงฺกต’’นฺติฯ ปริวารวจโนปิ วฏฺฏติเยว ‘‘สตฺต สมาธิปริกฺขารา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.330) วิยฯ เนมํ วุจฺจติ ถมฺภาทีหิ อนุปตภูมิปฺปเทโสติ อาห ‘‘คมฺภีรอาวาฏา’’ติ, คมฺภีรํ ภูมิํ อนุปฺปวิฏฺฐาติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ สนฺนิสีทาปิตาติ ภูมิํ นิขนิตฺวา สมฺมเทว ฐปิตาฯ

อนุปริยาเยติ เอเตนาติ อนุปริยาโย, โสเยว ปโถติ อนุปริยายปโถ, ปริโต ปาการสฺส อนุยายมคฺโคฯ

หตฺถิํ อาโรหนฺติ อาโรหาปยนฺติ จาติ หตฺถาโรหา (ที. นิ. ฏี. 1.163)ฯ เยน หิ ปโยเคน ปุริโส หตฺถิโน อาโรหนโยคฺโค โหติ, หตฺถิสฺส ตํ ปโยคํ วิธายนฺตานํ สพฺเพสมฺเปเตสํ คหณํฯ เตนาห ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ หตฺถาจริยา นาม เย หตฺถิโน หตฺถาโรหกานญฺจ สิกฺขาปกาฯ หตฺถิเวชฺชา นาม หตฺถิภิสกฺกาฯ หตฺถิพนฺธา นาม หตฺถีนํ ปาทรกฺขกาฯ อาทิ-สทฺเทน หตฺถีนํ ยวปทายกาทิเก สงฺคณฺหาติฯ อสฺสาโรหา รถิกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ รเถ นิยุตฺตา รถิกาฯ รถรกฺขา นาม รถสฺส อาณิรกฺขกาฯ ธนุํ คณฺหนฺติ คณฺหาเปนฺติ จาติ ธนุคฺคหา, อิสฺสาสา ธนุสิปฺปสฺส สิกฺขาปกา จฯ เตนาห ‘‘ธนุอาจริยา อิสฺสาสา’’ติฯ เจเลน เจลปฏากาย ยุทฺเธ อกนฺติ คจฺฉนฺตีติ เจลกาติ อาห – ‘‘เย ยุทฺเธ ชยทฺธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺตี’’ติฯ ยถา ตถา ฐิเต เสนิเก พฺรูหกรณวเสน ตโต ตโต จลยนฺติ อุจฺจาเลนฺตีติ จลกาฯ สกุณคฺฆิอาทโย วิย มํสปิณฺฑํ ปรเสนาสมูหํ สาหสิกมหาโยธตาย เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาฯ ทุติยวิกปฺเป ปิณฺเฑ ทยนฺติ ชนสมฺมทฺเท อุปฺปตนฺตา วิย คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุคฺคตุคฺคตาติ ถามชวปรกฺกมาทิวเสน อติวิย อุคฺคตา, อุทคฺคาติ อตฺโถฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ อตฺตโน วีรสูรภาเวน อสชฺชมานา ปรเสนํ อนุปวิสนฺตีติ อตฺโถฯ ถามชวพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคา วิย มหานาคาฯ เอกสูราติ เอกากิสูรา อตฺตโน สูรภาเวเนว เอกากิโน หุตฺวา ยุชฺฌนกาฯ สชาลิกาติ สวมฺมิกาฯ สรปริตฺตาณนฺติ จมฺมปริสิพฺพิตํ เขฏกํ, จมฺมมยํ วา ผลกํฯ ฆรทาสโยธาติ อตฺตโน ทาสโยธาฯ

สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณาติ สทฺเธยฺยวตฺถุโน เอวเมตนฺติ สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณาฯ สมฺปสาทนลกฺขณาติ ปสีทิตพฺเพ วตฺถุสฺมิํ ปสีทนลกฺขณาฯ

โอกปฺปนสทฺธาติ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา อธิมุจฺจนํฯ ปสาทนีเย วตฺถุสฺมิํ ปสีทนํ ปสาทสทฺธาฯ อยํ อนุธมฺโมติ อยํ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุโลมธมฺโมฯ นิพฺพิทาพหุโลติ อุกฺกณฺฐนาพหุโลฯ สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยนฺติ สทฺธา นามายํ สตฺตสฺส มรณวเสน มหาปถํ สํวชโต มหากนฺตารํ ปฏิปชฺชโต มหาวิทุคฺคํ ปกฺขนฺทโต ปาเถยฺยปุฏํ พนฺธติ, สมฺพลํ วิสฺสชฺเชตีติ อตฺโถฯ สทฺธญฺหิ อุปฺปาเทตฺวา ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติฯ เตเนตํ วุตฺตํ ‘‘สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺย’’นฺติฯ สิรีติ อิสฺสริยํฯ อิสฺสริเย หิ อภิมุขีภูเต ถลโตปิ ชลโตปิ โภคา อาคจฺฉนฺติเยวฯ เตเนตํ วุตฺตํ ‘‘สิรี โภคานมาสโย’’ติฯ สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหตีติ ปุริสสฺส เทวโลเก, มนุสฺสโลเก เจว นิพฺพานญฺจ คจฺฉนฺตสฺส สทฺธา ทุติยา โหติ, สหายกิจฺจํ สาเธติฯ ภตฺตปุฏาทีติ อาทิ-สทฺเทน ทุติยิกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อเนกสรสตาติ อเนกสภาวตา, อเนกกิจฺจตา วาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นคโรปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ธมฺมญฺญูสุตฺตวณฺณนา

[68] จตุตฺเถ สุตฺตเคยฺยาทิธมฺมํ ชานาตีติ ธมฺมญฺญูฯ ตสฺส ตสฺเสว สุตฺตเคยฺยาทินา ภาสิตสฺส ตทญฺญสฺส สุตฺตปทตฺถสฺส โพธกสฺส สทฺทสฺส อตฺถกุสลตาวเสน อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺญูฯ ‘‘เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺญายา’’ติ เอวํ ยถา อตฺตโน ปมาณชานนวเสน อตฺตานํ ชานาตีติ อตฺตญฺญูฯ ปฏิคฺคหณปริโภคปริเยสนวิสฺสชฺชเนสุ มตฺตํ ชานาตีติ มตฺตญฺญูฯ นิทฺเทเส ปน ปฏิคฺคหณมตฺตญฺญุตาย เอว ปริโภคาทิมตฺตญฺญุตา ปโพธิตา โหตีติ ปฏิคฺคหณมตฺตญฺญุตาว ทสฺสิตาฯ ‘‘อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส อธิคมายา’’ติ เอวํ กาลํ ชานาตีติ กาลญฺญูฯ ตตฺถ ปญฺจ วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล, ทส ปริปุจฺฉาย, อิทํ อติสมฺพาธํ, อติกฺขปญฺญสฺส ตาวตา กาเลน ตีเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทส วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล, วีสติ ปริปุจฺฉาย, ตโต ปรํ โยเค กมฺมํ กาตพฺพํฯ ขตฺติยปริสาทิกํ อฏฺฐวิธํ ปริสํ ชานาตีติ ปริสญฺญูฯ ภิกฺขุปริสาทิกํ จตุพฺพิธํ, ขตฺติยปริสาทิกํ มนุสฺสปริสํเยว ปุน จตุพฺพิธํ คเหตฺวา อฏฺฐวิธํ วทนฺติ อปเรฯ นิทฺเทเส ปนสฺส ขตฺติยปริสาทิจตุพฺพิธปริสคฺคหณํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อิมํ เม เสวนฺตสฺส อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, ตสฺมา อยํ ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ, วิปริยายโต อญฺโญ อเสวิตพฺโพ’’ติ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพปุคฺคลํ ชานาตีติ ปุคฺคลปโรปรญฺญูฯ เอวญฺหิ เตสํ ปุคฺคลานํ ปโรปรํ อุกฺกฏฺฐนิหีนตํ ชานาติ นามฯ นิทฺเทเสปิสฺส เสวิตพฺพาเสวิตพฺพปุคฺคเล วิภาวนเมว สมณกถากตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ธมฺมญฺญูสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตาทิวณฺณนา

[69-70] ปญฺจเม ปติตปลาโสติ ปติตปตฺโตฯ เอตฺถ ปฐมํ ปณฺฑุปลาสตํ, ทุติยํ ปนฺนปลาสตญฺจ วตฺวา ตติยํ ชาลกชาตตา, จตุตฺถํ ขารกชาตตา จ ปาฬิยํ วุตฺตาฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ปน มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.294) อิมเมว ปาฬิํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺเตน ปฐมํ ปณฺฑุปลาสตํ, ทุติยํ ปนฺนปลาสตญฺจ วตฺวา ตติยํ ขารกชาตตา, จตุตฺถํ ชาลกชาตตา จ ทสฺสิตาฯ เอวญฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ – ‘‘ปาริจฺฉตฺตเก ปุปฺผมาเน เอกํ วสฺสํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ, เต ตสฺส ปณฺฑุปลาสภาวโต ปฏฺฐาย อตฺตมนา โหนฺติฯ ยถาห –

ยสฺมิํ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวติํสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, ปณฺฑุปลาโส โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวติํสา ตสฺมิํ สมเย โหนฺติ ‘ปณฺฑุปลาโส ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก, โกวิฬาโร, น จิรสฺเสว ปนฺนปลาโส ภวิสฺสตี’ติฯ