7. มหาวคฺโค

1-2. หิริโอตฺตปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา

[65-66] สตฺตมสฺส ปฐมํ อุตฺตานเมวฯ ทุติเย ตโย สํวฏฺฏาติ อาโปสํวฏฺโฏ, เตโชสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏติ ตโย สํวฏฺฏาฯ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมาติ อาภสฺสรา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลาติ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมาฯ ยทา หิ กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ วินสฺสติ, ตทา อาภสฺสรโต เหฏฺฐา อคฺคินา ฑยฺหติฯ ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ, ตทา สุภกิณฺหโต เหฏฺฐา อุทเกน วิลียติฯ ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ, ตทา เวหปฺผลโต เหฏฺฐา วายุนา วิทฺธํสติฯ วิตฺถารโต ปน สทาปิ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตํ วินสฺสติฯ พุทฺธกฺเขตฺตํ นาม ติวิธํ โหติ ชาติกฺเขตฺตํ อาณากฺเขตฺตํ วิสยกฺเขตฺตนฺติฯ ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ นาม ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ, ยํ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิคหณาทีสุ กมฺปติฯ อาณากฺเขตฺตํ โกฏิสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺถ รตนสุตฺตํ (ขุ. ปา. 6.1 อาทโย; สุ. นิ. 224 อาทโย) ขนฺธปริตฺตํ (อ. นิ. 4.67; จูฬว. 251) ธชคฺคปริตฺตํ (สํ. นิ. 1.249)ฯ อาฏานาฏิยปริตฺตํ (ที. นิ. 3.275 อาทโย), โมรปริตฺตนฺติ (ชา. 1.2.17-18) อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว วตฺตติฯ วิสยกฺเขตฺตํ อนนฺตมปริมาณํ, ยํ ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ เอวเมเตสุ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสุ เอกํ อาณากฺเขตฺตํ วินสฺสติฯ ตสฺมิํ ปน วินสฺสนฺเต ชาติกฺเขตฺตํ วินฏฺฐเมว โหติฯ วินสฺสนฺตญฺจ เอกโตว วินสฺสติ, สณฺฐหนฺตมฺปิ เอกโตว สณฺฐหติฯ

ตีณิ สํวฏฺฏมูลานีติ ราคโทสโมหสงฺขาตานิ ตีณิ สํวฏฺฏการณานิฯ ราคาทีสุ หิ อกุสลมูเลสุ อุสฺสนฺเนสุ โลโก วินสฺสติฯ ตถา หิ ราเค อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา วินสฺสติ, โทเส อุสฺสนฺนตเร อุทเกน, โมเห อุสฺสนฺนตเร วาเตนฯ เกจิ ปน ‘‘โทเส อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา, ราเค อุทเกนา’’ติ วทนฺติฯ

ตีณิ โกลาหลานีติ กปฺปโกลาหลํ, พุทฺธโกลาหลํ, จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติ ตีณิ โกลาหลานิฯ ตตฺถ ‘‘วสฺสสตสหสฺสมตฺถเก กปฺปุฏฺฐานํ นาม ภวิสฺสตี’’ติอาทินา เทวตาหิ อุคฺโฆสิตสทฺโท กปฺปโกลาหลํ นาม โหติฯ ‘‘อิโต วสฺสสตสหสฺสมตฺถเก โลโก วินสฺสิสฺสติ, เมตฺตํ, มาริสา, ภาเวถ กรุณํ มุทิตํ อุเปกฺข’’นฺติ มนุสฺสปเถ เทวตา โฆสนฺติโย จรนฺติฯ ‘‘วสฺสสหสฺสมตฺถเก พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ พุทฺธโกลาหลํ นาม โหติฯ ‘‘อิโต วสฺสสหสฺสมตฺถเก พุทฺโธ อุปฺปชฺชิตฺวา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สงฺฆรตเนน ปริวาริโต ธมฺมํ เทเสนฺโต วิจริสฺสตี’’ติ เทวตา อุคฺโฆสนฺติฯ ‘‘วสฺสสตมตฺถเก ปน จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม โหติฯ ‘‘อิโต วสฺสสตมตฺถเก สตฺตรตนสมฺปนฺโน จาตุทฺทีปิสฺสโร สหสฺสปริวาโร เวหาสงฺคโม จกฺกวตฺตี ราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เทวตา อุคฺโฆสนฺติฯ

อจิรฏฺเฐน น ธุวาติ อุทกพุพฺพุฬาทโย วิย น จิรฏฺฐายิตาย ธุวภาวรหิตาฯ อสฺสาสรหิตาติ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ อสฺสาสวิรหิตาฯ

อุปกปฺปนเมโฆติ กปฺปวินาสกเมฆํ สนฺธาย วทติฯ ยสฺมิญฺหิ สมเย กปฺโป อคฺคินา นสฺสติ, อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ เอกมหาวสฺสํ วสฺสติฯ มนุสฺสา ตุฏฺฐหฏฺฐา สพฺพพีชานิ นีหริตฺวา วปนฺติฯ สสฺเสสุ ปน โคขายิตกมตฺเตสุ ชาเตสุ คทฺรภรวํ รวนฺโต เอกพินฺทุมฺปิ น วสฺสติ, ตทา ปจฺฉินฺนํ ปจฺฉินฺนเมว วสฺสํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตทา นิกฺขนฺตพีชํ..เป.… เอกพินฺทุมฺปิ เทโว น วสฺสตี’’ติฯ ‘‘วสฺสสตสหสฺส อจฺจเยน กปฺปวุฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา เทวตาหิ วุตฺตวจนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน มนุสฺสา จ ภุมฺมเทวตา จ สํเวคชาตา อญฺญมญฺญํ มุทุจิตฺตา หุตฺวา เมตฺตาทีนิ ปุญฺญานี กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, อวีจิโต ปฏฺฐาย ตุจฺโฉ โหตีติฯ

ปญฺจ พีชชาตานีติ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชนฺติ ปญฺจ พีชานิ ชาตานิฯ ตตฺถ มูลพีชนฺติ วจา, วจตฺตํ, หลิทฺทํ, สิงฺคิเวรนฺติ เอวมาทิฯ ขนฺธพีชนฺติ อสฺสตฺโถ, นิคฺโรโธติ เอวมาทิฯ ผฬุพีชนฺติ อุจฺฉุ, เวฬุ, นโฬติ เอวมาทิฯ อคฺคพีชนฺติ อชฺชุกํ, ผณิชฺชกนฺติ เอวมาทิฯ พีชพีชนฺติ วีหิอาทิ ปุพฺพณฺณญฺเจว มุคฺคมาสาทิอปรณฺณญฺจฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต รุหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท ตทตฺถสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘รูปรูปํ (วิสุทฺธิ. 2.449) ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 4.327) ยถาฯ ยถา ผลปากปริยนฺตา โอสธิรุกฺขา เวฬุกทลิอาทโยฯ

ยํ กทาจีติอาทีสุ ยนฺติ นิปาตมตฺตํฯ กทาจีติ กิสฺมิญฺจิ กาเลฯ กรหจีติ ตสฺเสว เววจนํฯ ทีฆสฺส อทฺธุโนติ ทีฆสฺส กาลสฺสฯ อจฺจเยนาติ อติกฺกเมนฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

หิริโอตฺตปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นคโรปมสุตฺตวณฺณนา

[67] ตติเย ปจฺจนฺเต ภวํ ปจฺจนฺติมํฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.4) วิย อลงฺการวจโน ปริกฺขารสทฺโทติ อาห ‘‘นคราลงฺกาเรหิ อลงฺกต’’นฺติฯ ปริวารวจโนปิ วฏฺฏติเยว ‘‘สตฺต สมาธิปริกฺขารา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.330) วิยฯ เนมํ วุจฺจติ ถมฺภาทีหิ อนุปตภูมิปฺปเทโสติ อาห ‘‘คมฺภีรอาวาฏา’’ติ, คมฺภีรํ ภูมิํ อนุปฺปวิฏฺฐาติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ สนฺนิสีทาปิตาติ ภูมิํ นิขนิตฺวา สมฺมเทว ฐปิตาฯ

อนุปริยาเยติ เอเตนาติ อนุปริยาโย, โสเยว ปโถติ อนุปริยายปโถ, ปริโต ปาการสฺส อนุยายมคฺโคฯ

หตฺถิํ อาโรหนฺติ อาโรหาปยนฺติ จาติ หตฺถาโรหา (ที. นิ. ฏี. 1.163)ฯ เยน หิ ปโยเคน ปุริโส หตฺถิโน อาโรหนโยคฺโค โหติ, หตฺถิสฺส ตํ ปโยคํ วิธายนฺตานํ สพฺเพสมฺเปเตสํ คหณํฯ เตนาห ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ หตฺถาจริยา นาม เย หตฺถิโน หตฺถาโรหกานญฺจ สิกฺขาปกาฯ หตฺถิเวชฺชา นาม หตฺถิภิสกฺกาฯ หตฺถิพนฺธา นาม หตฺถีนํ ปาทรกฺขกาฯ อาทิ-สทฺเทน หตฺถีนํ ยวปทายกาทิเก สงฺคณฺหาติฯ อสฺสาโรหา รถิกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ รเถ นิยุตฺตา รถิกาฯ รถรกฺขา นาม รถสฺส อาณิรกฺขกาฯ ธนุํ คณฺหนฺติ คณฺหาเปนฺติ จาติ ธนุคฺคหา, อิสฺสาสา ธนุสิปฺปสฺส สิกฺขาปกา จฯ เตนาห ‘‘ธนุอาจริยา อิสฺสาสา’’ติฯ เจเลน เจลปฏากาย ยุทฺเธ อกนฺติ คจฺฉนฺตีติ เจลกาติ อาห – ‘‘เย ยุทฺเธ ชยทฺธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺตี’’ติฯ ยถา ตถา ฐิเต เสนิเก พฺรูหกรณวเสน ตโต ตโต จลยนฺติ อุจฺจาเลนฺตีติ จลกาฯ สกุณคฺฆิอาทโย วิย มํสปิณฺฑํ ปรเสนาสมูหํ สาหสิกมหาโยธตาย เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาฯ ทุติยวิกปฺเป ปิณฺเฑ ทยนฺติ ชนสมฺมทฺเท อุปฺปตนฺตา วิย คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุคฺคตุคฺคตาติ ถามชวปรกฺกมาทิวเสน อติวิย อุคฺคตา, อุทคฺคาติ อตฺโถฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ อตฺตโน วีรสูรภาเวน อสชฺชมานา ปรเสนํ อนุปวิสนฺตีติ อตฺโถฯ ถามชวพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคา วิย มหานาคาฯ เอกสูราติ เอกากิสูรา อตฺตโน สูรภาเวเนว เอกากิโน หุตฺวา ยุชฺฌนกาฯ สชาลิกาติ สวมฺมิกาฯ สรปริตฺตาณนฺติ จมฺมปริสิพฺพิตํ เขฏกํ, จมฺมมยํ วา ผลกํฯ ฆรทาสโยธาติ อตฺตโน ทาสโยธาฯ

สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณาติ สทฺเธยฺยวตฺถุโน เอวเมตนฺติ สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณาฯ สมฺปสาทนลกฺขณาติ ปสีทิตพฺเพ วตฺถุสฺมิํ ปสีทนลกฺขณาฯ