9. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา

[62] นวเม มา, ภิกฺขเว, ปุญฺญานนฺติ (อิติวุ. อฏฺฐ. 62) เอตฺถ มาติ ปฏิเสเธ นิปาโตฯ ปุญฺญ-สทฺโท ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.80) ปุญฺญผเล อาคโตฯ ‘‘อวิชฺชาคโตยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล ปุญฺญญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.51) กามรูปาวจรสุจริเตสุฯ ‘‘ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.51) สุคติวิเสสภูเต อุปปตฺติภเวฯ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถู’’ติอาทีสุ (อิติวุ. 60; ที. นิ. 3.305; อ. นิ. 8.36) กุสลเจตนายํฯ อิธ ปน เตภูมกกุสลธมฺเม เวทิตพฺโพฯ ภายิตฺถาติ เอตฺถ ทุวิธํ ภยํ ญาณภยํ, สารชฺชภยนฺติฯ ตตฺถ ‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺฐิติกา, เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.33) อาคตํ ญาณภยํฯ ‘‘อหุเทว ภยํ, อหุ ฉมฺภิตตฺตํ, อหุ โลมหํโส’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.318) อาคตํ สารชฺชภยํฯ อิธาปิ สารชฺชภยเมวฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ภิกฺขเว, ทีฆรตฺตํ กายวจีสํยโม วตฺตปฺปฏิวตฺตปูรณํ เอกาสนํ เอกเสยฺยํ อินฺทฺริยทโม ธุตธมฺเมหิ จิตฺตสฺส นิคฺคโห สติสมฺปชญฺญํ กมฺมฏฺฐานานุโยควเสน วีริยารมฺโภติ เอวมาทีนิ ยานิ ภิกฺขุนา นิรนฺตรํ ปวตฺเตตพฺพานิ ปุญฺญานิ, เตหิ มา ภายิตฺถ, มา ภยํ สนฺตาสํ อาปชฺชิตฺถฯ เอกจฺจสฺส ทิฏฺฐธมฺมสุขสฺส อุปโรธภเยน สมฺปรายิกนิพฺพานสุขทายเกหิ ปุญฺเญหิ มา ภายิตฺถาติฯ นิสฺสกฺเก อิทํ สามิวจนํฯ

อิทานิ ตโต อภายิตพฺพภาเว การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขสฺเสต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุข-สทฺโท ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท, สุขา วิราคตา โลเก’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 194) สุขมูเล อาคโตฯ ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.60) สุขารมฺมเณฯ ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ ยาว สุขา สคฺคา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.255) สุขปจฺจยฏฺฐาเนฯ ‘‘สุโข ปุญฺญสฺส อุจฺจโย’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 118) สุขเหตุมฺหิฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา เอเต ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.82) อพฺยาปชฺเชฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 2.215; ธ. ป. 203, 204) นิพฺพาเนฯ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.232; ม. นิ. 1.271; สํ. นิ. 2.152) สุขเวทนายํฯ ‘‘อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, สุขมิจฺเจว ภาสิต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.253; อิติวุ. 53) อุเปกฺขาเวทนายํฯ

‘‘ทฺเวปิ มยา, อานนฺท, เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.89) อิฏฺฐสุเขสุฯ ‘‘สุโข วิปาโก ปุญฺญาน’’นฺติอาทีสุ (เปฏโก. 23) อิฏฺฐวิปาเกฯ อิธาปิ อิฏฺฐวิปาเก เอว ทฏฺฐพฺโพฯ อิฏฺฐสฺสาติอาทีสุ อิจฺฉิตพฺพโต เจว อนิฏฺฐปฺปฏิปกฺขโต จ อิฏฺฐสฺสฯ กมนียโต มนสฺมิญฺจ กมนโต ปวิสนโต กนฺตสฺสฯ ปิยายิตพฺพโต สนฺตปฺปนโต จ ปิยสฺสฯ มนนียโต มนสฺส วฑฺฒนโต จ มนาปสฺสาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยทิทํ ปุญฺญานีติ ปุญฺญานีติ ยทิทํ วจนํ, เอตํ สุขสฺส อิฏฺฐสฺส วิปากสฺส อธิวจนํ นามํฯ สุขสฺเสตํ ยทิทํ ปุญฺญานีติ ผเลน การณสฺส อเภโทปจารํ วทติฯ เตน กตูปจิตานํ ปุญฺญานํ อวสฺสํภาวิผลํ สุตฺวา อปฺปมตฺเตน สกฺกจฺจํ ปุญฺญานิ กตฺตพฺพานีติ ปุญฺญกิริยายํ นิโยเชติ, อาทรญฺจ เนสํ ตตฺถ อุปฺปาเทติฯ

อิทานิ อตฺตนา สุเนตฺตกาเล กเตน ปุญฺญกมฺเมน ทีฆรตฺตํ ปจฺจนุภูตํ ภวนฺตรปฺปฏิจฺฉนฺนํ อุฬารตรํ ปุญฺญวิปากํ อุทาหริตฺวา ตมตฺถํ ปากฏตรํ กโรนฺโต ‘‘อภิชานามิ โข ปนาห’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อภิชานามีติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานามิ, ปจฺจกฺขโต พุชฺฌามิฯ ทีฆรตฺตนฺติ จิรกาลํฯ ปุญฺญานนฺติ ทานาทีนํ กุสลธมฺมานํฯ สตฺต วสฺสานีติ สตฺต สํวจฺฉรานิฯ เมตฺตจิตฺตนฺติ มิชฺชตีติ เมตฺตา, สินิยฺหตีติ อตฺโถฯ มิตฺเต ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสา ปวตฺตีติปิ เมตฺตาฯ ลกฺขณาทิโต ปน หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา, หิตูปสํหารรสา, อาฆาตวินยปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ พฺยาปาทูปสโม เอติสฺสา สมฺปตฺติ, สิเนหสมฺภโว วิปตฺติฯ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวตฺวาติ เมตฺตาสหคตํ จิตฺตํ, จิตฺตสีเสน สมาธิ วุตฺโตติ เมตฺตาสมาธิํ เมตาพฺรหฺมวิหารํ อุปฺปาเทตฺวา เจว วฑฺเฒตฺวา จฯ

สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเปติ สตฺต มหากปฺเปฯ สํวฏฺฏวิวฏฺฏคฺคหเณเนว หิ สํวฏฺฏฏฺฐายิวิวฏฺฏฏฺฐายิโนปิ คหิตาฯ อิมํ โลกนฺติ กามโลกํฯ สํวฏฺฏมาเน สุทนฺติ สํวฏฺฏมาเน, สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ, วิปชฺชมาเนติ อตฺโถฯ ‘‘วรสํวตฺตฏฺฐาเน สุท’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ กปฺเปติ กาเลฯ กปฺปสีเสน หิ กาโล วุตฺโต, กาเล ขียมาเน สพฺโพปิ ขียเตวฯ

ยถาห – ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา’’ติ (ชา. 1.2.190)ฯ ‘‘อาภสฺสรูปโค โหมี’’ติ วุตฺตตฺตา เตโชสํวฏฺฏวเสเนตฺถ กปฺปวุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ อาภสฺสรูปโคติ ตตฺถ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อาภสฺสรพฺรหฺมโลกํ อุปคจฺฉามีติ อาภสฺสรูปโค โหมิฯ วิวฏฺฏมาเนติ สณฺฐหมาเนติ อตฺโถฯ สุญฺญํ พฺรหฺมวิมานํ อุปปชฺชามีติ กสฺสจิ สตฺตสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตสฺส อภาวโต สุญฺญํ ยํ ปฐมชฺฌานภูมิสงฺขาตํ พฺรหฺมวิมานํ อาทิโต นิพฺพตฺตติ, ตํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปปชฺชามิ อุเปมิฯ

พฺรหฺมาติ กามาวจรสตฺเตหิ วิสิฏฺฐฏฺเฐน ตถา ตถา พฺรูหิตคุณตาย พฺรหฺมวิหารโต นิพฺพตฺตนฏฺเฐน จ พฺรหฺมาฯ พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิเตหิ มหนฺโต พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมา, ตโต เอว เต อภิภวิตฺวา ฐิตตฺตา อภิภูฯ เตหิ น เกนจิปิ คุเณน อภิภูโตติ อนภิภูโตฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํสวจเน นิปาโตฯ ทสฺสนโต ทโส, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ทสฺสนสมตฺโถ อภิญฺญาญาเณน ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสามีติ อตฺโถฯ เสสพฺรหฺมานํ อิทฺธิปาทภาวนาพเลน อตฺตโน จิตฺตญฺจ มม วเส วตฺเตมีติ วสวตฺตี โหมีติ โยเชตพฺพํฯ ตทา กิร โพธิสตฺโต อฏฺฐสมาปตฺติลาภีปิ สมาโน ตถา สตฺตหิตํ อตฺตโน ปารมิปูรณญฺจ โอโลเกนฺโต ตาสุ เอว ทฺวีสุ ฌานภูมีสุ นิกนฺติ อุปฺปาเทตฺวา เมตฺตาพฺรหฺมวิหารวเสน อปราปรํ สํสริฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺต วสฺสานิ…เป.… วสวตฺตี’’ติฯ

เอวํ ภควา รูปาวจรปุญฺญสฺส วิปากมหนฺตตํ ปกาเสตฺวา อิทานิ กามาวจรปุญฺญสฺสปิ วิปากํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉตฺติํสกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สกฺโก อโหสินฺติ ฉตฺติํสกฺขตฺตุํ ฉตฺติํสวาเร อญฺญตฺถ อนุปปชฺชิตฺวา นิรนฺตรํ สกฺโก เทวานมินฺโท ตาวติํสเทวราชา อโหสิํฯ ราชา อโหสินฺติอาทีสุ จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ จ โลกํ รญฺเชตีติ ราชาฯ จกฺกรตนํ วตฺเตติ, จตูหิ สมฺปตฺติจกฺเกหิ วตฺตติ, เตหิ จ ปรํ วตฺเตติ, ปรหิตาย จ อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต เอตสฺมิํ อตฺถีติ จกฺกวตฺตีฯ ‘‘ราชา’’ติ เจตฺถ สามญฺญํ, ‘‘จกฺกวตฺตี’’ติ วิเสสํฯ ธมฺเมน จรตีติ ธมฺมิโก, ญาเยน สเมน วตฺตตีติ อตฺโถฯ ธมฺเมเนว รชฺชํ ลภิตฺวา ราชา ชาโตติ ธมฺมราชา, ทสวิเธ กุสลธมฺเม อครหิเต จ ราชธมฺเม นิยุตฺโตติ ธมฺมิโกฯ

เตน จ ธมฺเมน สกลํ โลกํ รญฺเชตีติ ธมฺมราชาฯ ปรหิตธมฺมกรเณน วา ธมฺมิโก, อตฺตหิตธมฺมกรเณน ธมฺมราชาฯ ยสฺมา จกฺกวตฺตี ธมฺเมน ญาเยน รชฺชํ อธิคจฺฉติ, น อธมฺเมน, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ธมฺเมน ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชา’’ติฯ

จตูสุ ทิสาสุ สมุทฺทปริโยสานตาย จาตุรนฺตา นาม ตตฺถ ตตฺถ ทีเป มหาปถวีติ อาห ‘‘ปุรตฺถิม…เป.… อิสฺสโร’’ติฯ วิชิตาวีติ วิเชตพฺพสฺส วิชิตวา, กามโกธาทิกสฺส อพฺภนฺตรสฺส ปฏิราชภูตสฺส พาหิรสฺส จ อริคณสฺส วิชยี วิชินิตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ กามํ จกฺกวตฺติโน เกนจิ ยุทฺธํ นาม นตฺถิ, ยุทฺเธน ปน สาเธตพฺพสฺส วิชยสฺส สิทฺธิยา ‘‘วิชิตสงฺคาโม’’ติ วุตฺตํฯ ชนปโท วา จตุพฺพิธอจฺฉริยธมฺเมน สมนฺนาคโต อสฺมิํ ราชินิ ถาวริยํ เกนจิ อสํหาริยํ ทฬฺหภตฺติภาวํ ปตฺโต, ชนปเท วา อตฺตโน ธมฺมิกาย ปฏิปตฺติยา ถาวริยํ ถิรภาวํ ปตฺโตติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ จณฺฑสฺส หิ รญฺโญ พลิทณฺฑาทีหิ โลกํ ปีฬยโต มนุสฺสา มชฺฌิมชนปทํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพตสมุทฺทตีรกนฺทราทีนิ นิสฺสาย ปจฺจนฺเต วาสํ กปฺเปนฺติฯ อติมุทุกสฺส รญฺโญ โจเรหิ สาหสิกธนวิโลปปีฬิตา มนุสฺสา ปจฺจนฺตํ ปหาย ชนปทมชฺเฌ วาสํ กปฺเปนฺติฯ อิติ เอวรูเป ราชินิ ชนปโท ถิรภาวํ น ปาปุณาติฯ

สตฺตรตนสมนฺนาคโตติ จกฺกรตนาทีหิ สตฺตหิ รตเนหิ สมุเปโตฯ เตสุ หิ ราชา จกฺกวตฺตี จกฺกรตเนน อชิตํ ชินาติ, หตฺถิอสฺสรตเนหิ วิชิเต สุเขเนว อนุวิจรติ, ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ, อวเสเสหิ อุปโภคสุขมนุภวติฯ ปฐเมน จสฺส อุสฺสาหสตฺติโยโค, ปจฺฉิเมน มนฺตสตฺติโยโค, หตฺถิอสฺสคหปติรตเนหิ ปภุสตฺติโยโค สุปริปุณฺโณ โหติฯ อิตฺถิมณิรตเนหิ อุปโภคสุขมนุภวติ, เสเสหิ อิสฺสริยสุขํฯ วิเสสโต จสฺส ปุริมานิ ตีณิ อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ, มชฺฌิมานิ อโลภกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน, ปจฺฉิมเมกํ อโมหกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวนาติฯ

สูราติ สตฺติวนฺโต, นิพฺภยาติ อตฺโถติ อาห ‘‘อภีรุโน’’ติฯ องฺคนฺติ การณํฯ เยน การเณน ‘‘วีรา’’ติ วุจฺเจยฺยุํ, ตํ วีรงฺคํฯ เตนาห ‘‘วีริยสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ ยาว จกฺกวาฬปพฺพตา จกฺกสฺส วตฺตนโต ‘‘จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ กตฺวา ฐิตสมุทฺทปริยนฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อทณฺเฑนาติ อิมินา ธนทณฺฑสฺส สรีรทณฺฑสฺส จ อกรณํ วุตฺตํฯ

อสตฺเถนาติ อิมินา ปน เสนาย ยุชฺฌนสฺสาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘น ทณฺเฑนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เย กตาปราเธ สตฺเต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ คณฺหนฺติ, เต ธนทณฺเฑน รชฺชํ กาเรนฺติฯ เย เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺติ, เต สตฺถทณฺเฑนฯ อหํ ปน ทุวิธมฺปิ ทณฺฑํ ปหาย อทณฺเฑน อชฺฌาวสิํฯ เย เอกโตธาราทินา สตฺเถน ปรํ วิเหเฐนฺติ, เต สตฺเถน รชฺชํ กาเรนฺติ นามฯ อหํ ปน สตฺเถน ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ กสฺสจิ อนุปฺปาเทตฺวา ธมฺเมเนว ‘‘เอหิ โข, มหาราชา’’ติ เอวํ ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน วุตฺตปฺปการํ ปถวิํ อภิชินิตฺวา อชฺฌาวสิํ, อภิวิชินิตฺวา สามี หุตฺวา วสินฺติฯ

อิติ ภควา อตฺตานํ กายสกฺขิํ กตฺวา ปุญฺญานํ วิปากมหนฺตตํ ปกาเสตฺวา อิทานิ ตเมวตฺถํ คาถาพนฺธเนน ทสฺเสนฺโต ‘‘ปสฺส, ปุญฺญานํ วิปาก’’นฺติอาทิมาหฯ สุเขสิโนติ อาลปนวจนเมตํ, เตน สุขปริเยสเก สตฺเต อามนฺเตติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ปสฺสถา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปสฺสา’’ติ วจนพฺยตฺตโย กโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ ฐเปตฺวา อิจฺฉิตธนหรณาทินา วา สาหสการิตาย สาหสิกา, เตสํ กมฺมํ สาหสิกกมฺมํฯ ปถวิยา อิสฺสโร ปถพฺโยติ อาห ‘‘ปุถวิสามิโก’’ติฯ

เมตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ภริยาสุตฺตวณฺณนา

[63] ทสเม อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา อุทฺธํ อุคฺคตตฺตา อุจฺจํ ปตฺถฏตฺตา มหนฺตํ อวินิพฺโภคํ วินิภุญฺชิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยํ สทฺทํ กโรนฺตา วทนฺติฯ วจีโฆโสปิ หิ พหูหิ เอกชฺฌํ ปวตฺติโต อตฺถโต จ สทฺทโต จ ทุรวโพโธ เกวลํ มหานิคฺโฆโส เอว หุตฺวา โสตปถมาคจฺฉติฯ มจฺฉวิโลเปติ มจฺเฉ วิลุมฺปิตฺวา วิย คหเณ, มจฺฉานํ วา วิลุมฺปเนฯ เกวฏฺฏานญฺหิ มจฺฉปจฺฉิฏฺฐปิตฏฺฐาเน มหาชโน สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิธ อญฺญํ เอกํ มจฺฉํ เทหิ, เอกํ มจฺฉผาลํ เทหิ, เอตสฺส เต มหา ทินฺโน, มยฺหํ ขุทฺทโก’’ติ เอวํ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทํ กโรนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘เกวฏฺฏานํ มจฺฉปจฺฉิํ โอตาเรตฺวา ฐิตฏฺฐาเน’’ติฯ มจฺฉคฺคหณตฺถํ ชาเล ปกฺขิตฺเตปิ ตสฺมิํ ฐาเน เกวฏฺฏา เจว อญฺเญ จ ‘‘ปวิฏฺโฐ น ปวิฏฺโฐ , คหิโต น คหิโต’’ติ มหาสทฺทํ กโรนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘ชาเล วา…เป.… มหาสทฺโท โหตี’’ติฯ กตฺตพฺพวตฺตนฺติ ปาทปริกมฺมาทิกตฺตพฺพกิจฺจํฯ ขราติ จิตฺเตน วาจาย จ กกฺขฬาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

ภริยาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. โกธนสุตฺตวณฺณนา

[64] เอกาทสเม สปตฺตกรณาติ วา สปตฺเตหิ กาตพฺพาฯ โกธนนฺติ กุชฺฌนสีลํฯ โกธโนยนฺติ กุชฺฌโน อยํฯ อยนฺติ จ นิปาตมตฺตํฯ โกธปเรโตติ โกเธน อนุคโต, ปราภิภูโต วาฯ ทุพฺพณฺโณว โหตีติ ปกติยา วณฺณวาปิ อลงฺกตปฺปฏิยตฺโตปิ มุขวิการาทิวเสน วิรูโป เอว โหติฯ เอตรหิ อายติญฺจาติ โกธาภิภูตสฺส เอกนฺตมิทํ ผลนฺติ ทีเปตุํ ‘‘ทุพฺพณฺโณวา’’ติ อวธารณํ กตฺวา ปุน ‘‘โกธาภิภูโต’’ติ วุตฺตํฯ

อยสภาวนฺติ อกิตฺติมภาวํฯ อตฺตโน ปเรสญฺจ อนตฺถํ ชเนตีติ อนตฺถชนโนฯ อนฺตรโตติ อพฺภนฺตรโต, จิตฺตโต วาฯ ตํ ชโน นาวพุชฺฌตีติ โกธสงฺขาตํ อนฺตรโต อพฺภนฺตเร อตฺตโน จิตฺเตเยว ชาตํ อนตฺถชนนจิตฺตปฺปโกปนาทิภยํ ภยเหตุํ อยํ พาลมหาชโน น ชานาติฯ ยนฺติ ยตฺถฯ ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ยสฺมิํ กาเล โกโธ สหเต นรํ, อนฺธตมํ ตทา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ยนฺติ วา การณวจนํ, ยสฺมา โกโธ อุปฺปชฺชมาโน นรํ สหเต อภิภวติ, ตสฺมา อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยทา กุทฺโธติ อตฺโถ ยํ-ตํ-สทฺทานํ เอกนฺตสมฺพนฺธภาวโตฯ อถ วา ยนฺติ กิริยาปรามสนํฯ สหเตติ ยเทตํ โกธสฺส สหนํ อภิภวนํ, เอตํ อนฺธตมํ ภวนนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ยํ นรํ โกโธ สหเต อภิภวติ, ตสฺส อนฺธตมํ ตทา โหติฯ ตโต จ กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสตีติฯ

ภูนํ วุจฺจติ วุทฺธิ, ตสฺส หนนํ ฆาโต เอเตสนฺติ ภูนหจฺจานิฯ เตนาห ‘‘หตวุทฺธีนี’’ติฯ