2. ผคฺคุนสุตฺตวณฺณนา

[56] ทุติเย สมโธสีติ สมนฺตโต อโธสิฯ สพฺพภาเคน ปริผนฺทนจลนากาเรน อปจิติํ ทสฺเสติฯ วตฺตํ กิเรตํ พาฬฺหคิลาเนนปิ วุฑฺฒตรํ ทิสฺวา อุฏฺฐิตากาเรน อปจิติ ทสฺเสตพฺพาฯ เตน ปน ‘‘มา จลิ มา จลี’’ติ วตฺตพฺโพ, ตํ ปน จลนํ อุฏฺฐานาการทสฺสนํ โหตีติ อาห ‘‘อุฏฺฐานาการํ ทสฺเสตี’’ติฯ สนฺติมานิ อาสนานีติ ปฐมเมว ปญฺญตฺถาสนํ สนฺธาย วทติฯ พุทฺธกาลสฺมิญฺหิ เอกสฺสปิ ภิกฺขุโน วสนฏฺฐาเน – ‘‘สเจ สตฺถา อาคจฺฉิสฺสติ, อาสนํ ปญฺญตฺตเมว โหตู’’ติ อนฺตมโส ผลกมตฺตมฺปิ ปณฺณสนฺถารมตฺตมฺปิ ปญฺญตฺตเมวฯ ขมนียํ ยาปนียนฺติ กจฺจิ ทุกฺขํ ขมิตุํ, อิริยาปถํ วา ยาเปตุํ สกฺกาติ ปุจฺฉติฯ สีสเวทนาติ กุโตจิ นิกฺขมิตุํ อลภมาเนหิ วาเตหิ สมุฏฺฐาปิตา พลวติโย สีสเวทนา โหนฺติฯ

ผคฺคุนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ฉฬภิชาติสุตฺตวณฺณนา

[57] ตติเย อภิชาติโยติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อุปสคฺคมตฺตํ, น อตฺถวิเสสโชตโกติ อาห ‘‘ฉ ชาติโย’’ติฯ อภิชายตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

อุรพฺเภ หนนฺตีติ โอรพฺภิกาฯ เอวํ สูกริกาทโย เวทิตพฺพาฯ โรเทนฺติ กุรุรกมฺมนฺตตาย สปฺปฏิพทฺเธ สตฺเต อสฺสูนิ โมเจนฺตีติ รุทฺทา, เต เอว ลุทฺทา ร-การสฺส ล-การํ กตฺวาฯ อิมินา อญฺเญปิ เย เกจิ มาควิกา เนสาทา วุตฺตา, เต ปาปกมฺมปฺปสุตตาย ‘‘กณฺหาภิชาตี’’ติ วทติฯ

ภิกฺขูติ จ พุทฺธสาสเน ภิกฺขูฯ เต กิร สจฺฉนฺทราเคน ปริภุญฺชนฺตีติ อธิปฺปาเยน จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺตีติ ‘‘กณฺฏกวุตฺติกา’’ติ วทติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา เต ปณีเต ปจฺจเย ปฏิเสวนฺตีติ ตสฺส มิจฺฉาคาโหฯ ญายลทฺเธปิ ปจฺจเย ภุญฺชมานา อาชีวกสมยสฺส วิโลมคฺคาหิตาย ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ นามาติ วทตีติฯ อถ วา กณฺฏกวุตฺติกา เอวํนามกา เอเก ปพฺพชิตา, เย สวิเสสํ อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยุตฺตาฯ ตถา หิ เต กณฺฏเก วตฺตนฺตา วิย โหนฺตีติ ‘‘กณฺฏกวุตฺติกา’’ติ วุตฺตาฯ อิมเมว จ อตฺถวิกปฺปํ สนฺธายาห ‘‘กณฺฏกวุตฺติกาติ สมณา นาเมเต’’ติฯ

โลหิตาภิชาติ นาม นิคณฺฐา เอกสาฏกาติ วุตฺตาฯ เต กิร ฐตฺวา ภุญฺชนนหานปฺปฏิกฺเขปาทิวตสมาโยเคน ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปณฺฑรตราฯ

อเจลกสาวกาติ อาชีวกสาวเก วทติฯ เต กิร อาชีวกลทฺธิยา สุวิสุทฺธจิตฺตตาย นิคณฺเฐหิปิ ปณฺฑรตราฯ เอวญฺจ กตฺวา อตฺตโน ปจฺจยทายเก นิคณฺเฐหิปิ เชฏฺฐกตเร กโรติฯ

อาชีวกา อาชีวกินิโย ‘‘สุกฺกาภิชาตี’’ติ วุตฺตาฯ เต กิร ปุริเมหิ จตูหิ ปณฺฑรตราฯ นนฺทาทโย หิ ตถารูปํ อาชีวกปฺปฏิปตฺติํ อุกฺกํสํ ปาเปตฺวา ฐิตา, ตสฺมา นิคณฺเฐหิ อาชีวกสาวเกหิ จ ปณฺฑรตราติ ‘‘ปรมสุกฺกาภิชาตี’’ติ วุตฺตาฯ

พิลํ โอลคฺเคยฺยุนฺติ มํสภาคํ นฺหารุนา วา เกนจิ วา คนฺถิตฺวา ปุริสสฺส หตฺเถ วา เกเส วา โอลมฺพนวเสน พนฺเธยฺยุํฯ อิมินา สตฺถธมฺมํ นาม ทสฺเสติฯ สตฺถวาโห กิร มหากนฺตารํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค โคเณ มเต มํสํ คเหตฺวา สพฺเพสํ สตฺถิกานํ ‘‘อิทํ ขาทิตฺวา เอตฺตกํ มูลํ ทาตพฺพ’’นฺติ โกฏฺฐาสํ โอลมฺพติฯ โคณมํสํ นาม ขาทนฺตาปิ อตฺถิ, อขาทนฺตาปิ อตฺถิ, ขาทนฺตาปิ มูลํ ทาตุํ สกฺโกนฺตาปิ อสกฺโกนฺตาปิฯ สตฺถวาโห เยน มูเลน โคโณ คหิโต, ตํ มูลํ สตฺถิเกหิ ธารณตฺถํ สพฺเพสํ พลกฺกาเรน โกฏฺฐาสํ ทตฺวา มูลํ คณฺหาติฯ อยํ สตฺถธมฺโมฯ

กณฺหาภิชาติโย สมาโนติ กณฺเห นีจกุเล ชาโต หุตฺวาฯ กณฺหธมฺมนฺติ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘กณฺหสภาโว หุตฺวา อภิชายตี’’ติ, ตํ อนฺโตคธเหตุอตฺถํ ปทํ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กาฬกํ ทสทุสฺสีลฺยธมฺมํ อุปฺปาเทติฯ สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายตีติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โส หิ ‘‘อหํ ปุพฺเพปิ ปุญฺญานํ อกตตฺตา นีจกุเล นิพฺพตฺโต, อิทานิ ปุญฺญํ กริสฺสามี’’ติ ปุญฺญสงฺขาตํ ปณฺฑรธมฺมํ กโรติฯ

อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานนฺติ สเจ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย ยถา ทสวิธํ ทุสฺสีลฺยธมฺมํฯ สเจ สุกฺกํ, สุกฺกวิปากํ ทเทยฺย ยถา ทานสีลาทิกุสลกมฺมํฯ ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปทานโต ‘‘อกณฺหํ อสุกฺก’’นฺติ วุตฺตํฯ

นิพฺพานญฺจ นาม อิมสฺมิํ อตฺเถ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํ ‘‘อภิชายตี’’ติ วจนโต ฯ ตญฺหิ กิเลสนิพฺพานนฺเต ชาตตฺตา นิพฺพานํ นาม ยถา ‘‘ราคาทีนํ ขยนฺเต ชาตตฺตา ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย’’ติฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน วา กิเลสานํ นิพฺพาปนโต นิพฺพานํฯ ตํ เอส อภิชายติ ปสวติฯ อิธาปิ หิ อนฺโตคธเหตุ อตฺถํ ‘‘ชายตี’’ติ ปทํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ชายตี’’ติ อิมสฺส ปาปุณาตีหิ อตฺถํ คเหตฺวาว ‘‘นิพฺพานํ ปาปุณาตี’’ติ วุตฺตํฯ สุกฺกาภิชาติโย สมาโนติ สุกฺเก อุจฺจกุเล ชาโต หุตฺวาฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ฉฬภิชาติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อาสวสุตฺตวณฺณนา

[58] จตุตฺเถ สํวเรนาติ สํวเรน เหตุภูเตน วาฯ อิธาติ อยํ อิธ-สทฺโท สพฺพาการโต อินฺทิยสํวรสํวุตสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน, อญฺญสฺส ตถาภาวปฺปฏิเสธโน วาติ วุตฺตํ ‘‘อิธาติ อิธสฺมิํ สาสเน’’ติฯ ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขายฯ สงฺขา-สทฺโท ญาณโกฏฺฐาสปญฺญตฺติคณนาทีสุ ทิสฺสติ ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.168) หิ ญาเณ ทิสฺสติฯ ‘‘ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.202, 204) โกฏฺฐาเสฯ ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1313-1315) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.128) คณนายฯ อิธ ปน ญาเณ ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘ปฏิสญฺชานิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถ’’ติฯ อาทีนวปจฺจเวกฺขณา อาทีนวปฏิสงฺขาติ โยชนาฯ สมฺปลิมฏฺฐนฺติ ฆํสิตํฯ อนุพฺยญฺชนโสติ หตฺถปาทสิตอาโลกิตวิโลกิตาทิปฺปการภาคโสฯ ตญฺหิ อโยนิโสมนสิกโรโต กิเลสานํ อนุพฺยญฺชนโต ‘‘อนุพฺยญฺชน’’นฺติ วุจฺจติฯ นิมิตฺตคฺคาโหติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตสฺส สุภนิมิตฺตาทิกสฺส วา กิเลสวตฺถุภูตสฺส นิมิตฺตสฺส คาโหฯ อาทิตฺตปริยาเยนาติ อาทิตฺตปริยาเย (สํ. นิ. 4.28; มหาว. 54) อาคตนเยน เวทิตพฺโพฯ

ยถา อิตฺถิยา อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ, น เอวมิทํ, อิทํ ปน จกฺขุเมว อินฺทฺริยนฺติ จกฺขุนฺทฺริยํฯ เตนาห ‘‘จกฺขุเมว อินฺทฺริย’’นฺติฯ