นิพฺพานํ สนฺตนฺติ สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวาติ นิพฺพานํ สนฺตนฺติ อาภุชิตฺวา ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา ฯ ทิวสมฺปีติอาทินา อสงฺขตาย ธาตุยา อจฺจนฺตสนฺตปณีตาทิภาวํ ทสฺเสติฯ อฏฺฐวิเธติ ‘‘สนฺตํ ปณีตํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ เอวํ อฏฺฐวิเธ อาโภคสญฺญิเต สมนฺนาหาเรฯ นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํฯ อิมสฺมิํ ฐาเน…เป.… ลพฺภนฺเตวาติ ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุโน เอวํ โหตี’’ติ อาคเต อิมสฺมิํ สุตฺตปฺปเทเส เอโกปิ อาโภคสมนฺนาหาโร เจปิ สพฺเพ อฏฺฐปิ อาโภคสมนฺนาหารา ลพฺภนฺเตว สมนฺนาหรตํ อตฺถาวหตฺตาฯ

ญาเณน ชานิตฺวาติ วิปสฺสนาญาณสหิเตน มคฺคญาเณน ชานิตฺวาฯ ปรานิ จ โอปรานิ จ จกฺขาทีนิ อายตนานิฯ สนฺตตายาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิตายฯ กายทุจฺจริตาทิธูมวิรหิโตติ กายทุจฺจริตาทิ เอว สนฺตาปนฏฺเฐน ธูโม, เตน วิรหิโตฯ อนีโฆติ อปาโปฯ ชาติชราคหเณเนว พฺยาธิมรณมฺปิ คหิตเมวาติ ตพฺภาวภาวโตติ วุตฺตํฯ

อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย, ‘‘สาริปุตฺต, มยา สํขิตฺเตน เทสิตํ ธมฺมํ ตาทิเสนปิ น สุกรํ วิญฺญาตุ’’นฺติ อิมินา อธิปฺปาเยเนว วทนฺโต เถรสฺส ญาณํ สพฺพมติกฺกมํฯ อญฺญาตาโร จ ทุลฺลภาติ หิ อิมินา สามญฺญวจเนน สาริปุตฺตตฺเถรมฺปิ อนฺโตคธํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต เตนปิ อตฺตโน เทสนาย ทุปฺปฏิวิทฺธภาวํ ทสฺเสติฯ

สมฺมาติ เหตุนา การเณนฯ เตนาห ‘‘อุปาเยนา’’ติอาทิฯ มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยาฯ ปหานาภิสมโยติ จ ทสฺสนาภิสมโยติ จ ปริญฺญาภิสมโย วุตฺโตฯ อรหตฺตมคฺโค หิ ปริญฺญากิจฺจสิทฺธิยา กิจฺจวเสน มานํ ปสฺสติ, อสมฺโมหปฺปฏิเวธวเสนาติ วุตฺตํ โหติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโยฯ เตน ทิฏฺโฐ ปน ปหานาภิสมโย จฯ ทสฺสนาภิสมเยน หิ ปริญฺญาภิสมยเมว ปหียติฯ

ทิฏฺฐวิเสน ทิฏฺฐสตฺตานํ ชีวิตํ วิย อยมสฺส ปหานาภิสมโย ฯ อฏฺฐกถายํ ปน ปหานาภิสมยสฺส ทสฺสนาภิสมยนานนฺตริยกตฺตา ‘‘ปหานาภิสมเยน’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ปหานาภิสมเย หิ คหิเต ทสฺสนาภิสมโย คหิโตว โหติฯ

อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ปหีนตฺตา เย อิเม ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ (จูฬว. 278), หริตนฺตํ วา’’ติ (ม. นิ. 1.304) เอวํ วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติ (สํ. นิ. 3.80; อิติวุ. 91) เอวํ วุตฺตลามกนฺโต จ ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ (สํ. นิ. 3.103) เอวํ วุตฺตโกฏฺฐาสนฺโต จ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สปจฺจยสงฺขยา’’ติ เอวํ วุตฺตโกฏฺฐาสนฺโต จาติ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ อกาสิ, อนฺติมสมุทยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตมกาสี’’ติฯ

นนุ จ ‘‘ปหาน’’นฺติ อิมสฺส นิทฺเทเส นิพฺพานํ อาคตํ? อิธ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานสงฺขาตํ อรหตฺตผลํ วุตฺตํ, ตสฺมา นิทฺเทเสนายํ วณฺณนา วิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘นิทฺเทเส ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตานิ ปทานิ อาคตานีติ ตสฺมิํ นิทฺเทเส ‘‘ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺค’’นฺติอาทีนิ (จูฬนิ. 75 อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส) ปทานิ อาคตานิฯ

ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ อิมินา ตสฺมิํ จตุตฺถชฺฌานวิโมกฺเข ฐตฺวา ฌานงฺคานิ วิปสฺสิตฺวา อธิคตํ อรหตฺตวิโมกฺขํ วทติฯ อรหตฺตวิโมกฺขสฺส หิ มคฺคสมฺปยุตฺตสมฺมาสงฺกปฺปสงฺขาโต ธมฺมตกฺโก ปุเรชโว โหติฯ

สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. นิทานสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ ปิณฺฑกรณตฺถายาติ อายูหนวเสน ราสิกรณตฺถายฯ อภินฺนานีติ เอกเทเสนปิ อขณฺฑิตานิฯ ภินฺนกาลโต ปฏฺฐาย หิ พีชํ พีชกิจฺจาย น อุปกปฺปติฯ อปูตีนีติ อุทกเตมเนน ปูติภาวํ น อุปคตานิฯ ปูติพีชญฺหิ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ เตนาห ‘‘ปูติภาเวน อพีชตฺตํ อปฺปตฺตานี’’ติฯ น วาเตน น จ อาตเปน หตานีติ วาเตน จ อาตเปน จ น หตานิ, นิโรชตํ น ปาปิตานิฯ นิโรชญฺหิ กสฏพีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ สาราทานีติ ตณฺฑุลสารสฺส อาทานโต สาราทานิฯ นิสฺสารญฺหิ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ เตนาห ‘‘คหิตสารานี’’ติ, ปติฏฺฐิตสารานีติ อตฺโถฯ สนฺนิจยภาเวน สุขํ สยิตานีติ จตฺตาโร มาเส โกฏฺฐปกฺขิตฺตนิยาเมเนว สุขสยิตานิฯ

กมฺมวิภตฺตีติ กมฺมวิภาโคฯ ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว, ตตฺถ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํฯ ปจฺจุปนฺนภวโต อนนฺตรํ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํฯ อปรปริยายเวทนียนฺติ ทิฏฺฐธมฺมานนฺตรภวโต อญฺญสฺมิํ อตฺตภาวปริยาเย อตฺตภาวปริวตฺเต เวทิตพฺพผลํ กมฺมํฯ ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตาย ปจฺจยวิเสเสน ปฏิลทฺธวิเสสตาย จ พลวภาวปฺปตฺตา ตาทิสสฺส ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส วเสน สาติสยา หุตฺวา ปวตฺตา ปฐมชวนเจตนา ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ผลทายินี ทิฏฺฐธมฺมเวทนียกมฺมํ นามฯ สา หิ วุตฺตากาเรน พลวตี ชวนสนฺตาเน คุณวิเสสยุตฺเตสุ อุปการานุปการวสปฺปวตฺติยา อาเสวนาลาเภน อปฺปวิปากตาย จ ปฐมชวนเจตนา อิตรทฺวยํ วิย ปวตฺตสนฺตานุปรมาเปกฺขํ โอกาสลาภาเปกฺขญฺจ กมฺมํ น โหตีติ อิเธว ปุปฺผมตฺตํ วิย ปวตฺติวิปากมตฺตํ ผลํ เทติฯ ตถา อสกฺโกนฺตนฺติ กมฺมสฺส วิปากทานํ นาม อุปธิปฺปโยคาทิปจฺจยนฺตรสมวาเยเนว โหตีติ ตทภาวโต ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตํฯ อโหสิกมฺมนฺติ อโหสิ เอว กมฺมํ, น ตสฺส วิปาโก อโหสิ อตฺถิ ภวิสฺสติ จาติ เอวํ เวทิตพฺพํ กมฺมํฯ

อตฺถสาธิกาติ ทานาทิปาณาติปาตาทิอตฺถสฺส นิปฺผาทิกาฯ กา ปน สาติ อาห ‘‘สตฺตมชวนเจตนา’’ติฯ สา หิ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วุตฺตนเยน ปฏิลทฺธวิเสสา ปุริมชวนเจตนาหิ ลทฺธาเสวนา จ สมานา อนนฺตรตฺตภาเว วิปากทายินี อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นามฯ ปุริมอุปมายเยวาติ มิคลุทฺทโกปมายเยวฯ

สติ สํสารปฺปวตฺติยาติ อิมินา อสติ สํสารปฺปวตฺติยํ อโหสิกมฺมปกฺเข ติฏฺฐติ วิปจฺจโนกาสสฺส อภาวโตติ ทีเปติฯ