4. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหีติ ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺตตาสงฺขาเตหิ จตูหิ สงฺคหการเณหิฯ จกฺกํ วตฺเตตีติ อาณาจกฺกํ ปวตฺเตติฯ จกฺกนฺติ วา อิธ รตนจกฺกํ เวทิตพฺพํฯ อยญฺหิ จกฺกสทฺโท สมฺปตฺติยํ, ลกฺขเณ, รถงฺเค, อิริยาปเถ, ทาเน, รตนธมฺมขุรจกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติฯ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 4.31) หิ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี’’ติ (ที. นิ. 2.35; 3.204) เอตฺถ ลกฺขเณฯ ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ (ธ. ป. 1) เอตฺถ รถงฺเคฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ (สํ. นิ. 1.29) เอตฺถ อิริยาปเถฯ ‘‘ททํ ภุญฺช มา จ ปมาโท, จกฺกํ วตฺตย สพฺพปาณิน’’นฺติ (ชา. 1.7.149) เอตฺถ ทาเนฯ ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ (ที. นิ. 2.243) เอตฺถ รตนจกฺเกฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ (สุ. นิ. 562) เอตฺถ ธมฺมจกฺเกฯ ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ (ชา. 1.5.103) เอตฺถ ขุรจกฺเกฯ ‘‘ขุรปริยนฺเตน จกฺเกนา’’ติ (ที. นิ. 1.166) เอตฺถ ปหรณจกฺเกฯ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ (ที. นิ. 3.61) เอตฺถ อสนิมณฺฑเลฯ อิธ ปนายํ รตนจกฺเก ทฏฺฐพฺโพฯ

กิตฺตาวตา ปนายํ จกฺกวตฺตี นาม โหติ? เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ จกฺกรตนํ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺตติฯ สพฺพจกฺกวตฺตีนญฺหิ นิสินฺนาสนโต อุฏฺฐหิตฺวา จกฺกรตนสมีปํ คนฺตฺวา หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬิํ สุวณฺณภิงฺคารํ อุกฺขิปิตฺวา อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา ‘‘อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติ วจนสมนนฺตรเมว เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จกฺกรตนํ ปวตฺตตีติฯ ยสฺส ปวตฺติสมกาลเมว, โส ราชา จกฺกวตฺตี นาม โหติฯ

ธมฺโมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺโม, ทสวิธํ วา จกฺกวตฺติวตฺตํฯ ทสวิเธ วา กุสลธมฺเม อครหิเต วา ราชธมฺเม นิยุตฺโตติ ธมฺมิโกฯ เตน จ ธมฺเมน สกลโลกํ รญฺเชตีติ ธมฺมราชาฯ ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชาฯ จกฺกวตฺตีหิ ธมฺเมน ญาเยน รชฺชํ อธิคจฺฉติ, น อธมฺเมนฯ ทสวิเธน จกฺกวตฺติวตฺเตนาติ ทสปฺปเภเทน จกฺกวตฺตีนํ วตฺเตนฯ