3. อาสํสสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย สนฺโตติ เอตฺถ สนฺต-สทฺโท ‘‘ทีฆํ สนฺตสฺส โยชน’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 60) กิลนฺตภาเว อาคโตฯ ‘‘อยญฺจ วิตกฺโก, อยญฺจ วิจาโร สนฺโต โหนฺติ สมิตา’’ติอาทีสุ (วิภ. 576) นิรุทฺธภาเวฯ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม, คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.67; ม. นิ. 1.281; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7-8) สนฺตญาณโคจรตายํฯ ‘‘อุปสนฺตสฺส สทา สติมโต’’ติอาทีสุ (อุทา. 27) กิเลสวูปสเมฯ ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 151) สาธูสุฯ ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, มหาโจรา สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติอาทีสุ (ปารา. 195) อตฺถิภาเวฯ อิธาปิ อตฺถิภาเวเยวาติ อาห ‘‘สนฺโตติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺตี’’ติฯ ตตฺถ อตฺถีติ โลกสงฺเกตวเสน สํวิชฺชนฺติฯ อตฺถิภาโว เหตฺถ ปุคฺคลสมฺพนฺเธน วุตฺตตฺตา โลกสมญฺญาวเสเนว เวทิตพฺโพ, น ปรมตฺถวเสนฯ อตฺถีติ เจตํ นิปาตปทํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.110) วิยฯ

สํวิชฺชมานาติ อุปลพฺภมานาฯ ยญฺหิ สํวิชฺชติ, ตํ อุปลพฺภติฯ เตนาห ‘‘สํวิชฺชมานาติ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ อนาโสติ ปตฺถนารหิโตฯ เตนาห ‘‘อปตฺถโน’’ติฯ อาสํสติ ปตฺเถตีติ อาสํโสฯ เวณุเวตฺตาทิวิลีเวหิ สุปฺปาทิภาชนการกา วิลีวการกาฯ มิคมจฺฉาทีนํ นิสาทนโต เนสาทา, มาควิกมจฺฉพนฺธาทโยฯ รเถสุ จมฺเมน นหนกรณโต รถการา , ธมฺมการาฯ ปุอิติ กรีสสฺส นามํ, ตํ กุเสนฺติ อปเนนฺตีติ ปุกฺกุสา, ปุปฺผจฺฉฑฺฑกาฯ

ทุพฺพณฺโณติ วิรูโปฯ โอโกฏิมโกติ อาโรหาภาเวน เหฏฺฐิมโก, รสฺสกาโยติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ลกุณฺฑโก’’ติฯ ลกุ วิย ฆฏิกา วิย เฑติ ปวตฺตตีติ หิ ลกุณฺฑโก, รสฺโสฯ กณติ นิมีลตีติ กาโณฯ ตํ ปนสฺส นิมีลนํ เอเกน อกฺขินา ทฺวีหิปิ จาติ อาห ‘‘เอกกฺขิกาโณ วา อุภยกฺขิกาโณ วา’’ติฯ กุณนํ กุโณ, หตฺถเวกลฺลํฯ ตํ เอตสฺส อตฺถีติ กุณีฯ ขญฺโช วุจฺจติ ปาทวิกโลฯ เหฏฺฐิมกายสงฺขาโต สรีรสฺส ปกฺโข ปเทโส หโต อสฺสาติ ปกฺขหโตฯ เตนาห ‘‘ปีฐสปฺปี’’ติฯ ปทีเป ปทีปเน เอตพฺพํ เนตพฺพนฺติ ปทีเปยฺยํ, เตลาทิอุปกรณํฯ

อาสํ น กโรตีติ รชฺชาภิเสเก กนิฏฺโฐ ปตฺถนํ น กโรติ เชฏฺเฐ สติ กนิฏฺฐสฺส อนธิการตฺตาฯ อภิเสกํ อรหตีติ อภิเสการโห, น อภิเสการโห กาณกุณิอาทิโทสสมนฺนาคโตฯ

สีลสฺส ทุฏฺฐุ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อภาวตฺโถ อิธ ทุ-สทฺโทติ อาห ‘‘นิสฺสีโล’’ติฯ ‘‘ปาปํ ปาเปน สุกร’’นฺติอาทีสุ (อุทา. 48; จูฬว. 343) วิย ปาป-สทฺโท นิหีนปริยาโยติ อาห ‘‘ลามกธมฺโม’’ติฯ สีลวิปตฺติยา วา ทุสฺสีโลฯ ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาปธมฺโมฯ กายวาจาสํวรเภเทน วา ทุสฺสีโล, มโนสํวรเภเทน, สติสํวราทิเภเทน วา ปาปธมฺโมฯ อสุทฺธปฺปโยคตาย ทุสฺสีโล, อสุทฺธาสยตาย ปาปธมฺโมฯ กุสลสีลวิรเหน ทุสฺสีโล, อกุสลสีลสมนฺนาคเมน ปาปธมฺโมฯ อสุจีหีติ อปริสุทฺเธหิฯ สงฺกาหิ สริตพฺพสมาจาโรติ ‘‘อิมสฺส มญฺเญ อิทํ กมฺม’’นฺติ เอวํ ปเรหิ สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโรฯ เตนาห ‘‘กิญฺจิเทวา’’ติอาทิฯ อตฺตนาเยว วา สงฺกาหิ สริตพฺพสมาจาโรติ เอเตนปิ กมฺมสาธนตํเยว สงฺกสฺสรสทฺทสฺส ทสฺเสติฯ อตฺตโน สงฺกาย ปเรสํ สมาจารกิริยํ สรติ อาสงฺกติ วิธาวตีติปิ สงฺกสฺสรสมาจาโรติ เอวเมตฺถ กตฺตุสาธนตาปิ ทฏฺฐพฺพาฯ ตสฺส หิ ทฺเว ตโย ชเน กเถนฺเต ทิสฺวา ‘‘มม โทสํ มญฺเญ กเถนฺตี’’ติ เตสํ สมาจารํ สงฺกาย สรติ ธาวติฯ

เอวํปฏิญฺโญติ สลากคฺคหณาทีสุ ‘‘กิตฺตกา วิหาเร สมณา’’ติ คณนาย อารทฺธาย ‘‘อหมฺปิ สมโณ, อหมฺปิ สมโณ’’ติ ปฏิญฺญํ ทตฺวา สลากคฺคหณาทีนิ กโรตีติ สมโณ อหนฺติ เอวํสมณปฺปฏิญฺโญฯ สุมฺภกปตฺตธเรติ มตฺติกาปตฺตธเรฯ ปูตินา กมฺเมนาติ สํกิลิฏฺฐกมฺเมน, นิคฺคุณตาย วา คุณสารวิรหิตตฺตา อนฺโตปูติฯ กสมฺพุกจวโร ชาโต สญฺชาโต อสฺสาติ กสมฺพุชาโตติ อาห ‘‘สญฺชาตราคาทิกจวโร’’ติฯ อถ วา กสมฺพุ วุจฺจติ ตินฺตกุณปกสฏํ อุทกํ, อิมสฺมิญฺจ สาสเน ทุสฺสีโล นาม ชิคุจฺฉนียตฺตา ตินฺตกุณปอุทกสทิโส, ตสฺมา กสมฺพุ วิย ชาโตติ กสมฺพุชาโตฯ โลกุตฺตรธมฺมอุปนิสฺสยสฺส นตฺถิตายาติ ยตฺถ ปติฏฺฐิเตน สกฺกา ภเวยฺย อรหตฺตํ ลทฺธุํ, ตสฺสา ปติฏฺฐาย ภินฺนตฺตา วุตฺตํฯ มหาสีลสฺมิํ ปริปูรการิตายาติ ยตฺถ ปติฏฺฐิเตน สกฺกา ภเวยฺย อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ, ตสฺมิํ ปริปูรการิตายฯ

อาสํสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหีติ ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺตตาสงฺขาเตหิ จตูหิ สงฺคหการเณหิฯ จกฺกํ วตฺเตตีติ อาณาจกฺกํ ปวตฺเตติฯ จกฺกนฺติ วา อิธ รตนจกฺกํ เวทิตพฺพํฯ อยญฺหิ จกฺกสทฺโท สมฺปตฺติยํ, ลกฺขเณ, รถงฺเค, อิริยาปเถ, ทาเน, รตนธมฺมขุรจกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติฯ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 4.31) หิ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี’’ติ (ที. นิ. 2.35; 3.204) เอตฺถ ลกฺขเณฯ ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ (ธ. ป. 1) เอตฺถ รถงฺเคฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ (สํ. นิ. 1.29) เอตฺถ อิริยาปเถฯ ‘‘ททํ ภุญฺช มา จ ปมาโท, จกฺกํ วตฺตย สพฺพปาณิน’’นฺติ (ชา. 1.7.149) เอตฺถ ทาเนฯ ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ (ที. นิ. 2.243) เอตฺถ รตนจกฺเกฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ (สุ. นิ. 562) เอตฺถ ธมฺมจกฺเกฯ ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ (ชา. 1.5.103) เอตฺถ ขุรจกฺเกฯ ‘‘ขุรปริยนฺเตน จกฺเกนา’’ติ (ที. นิ. 1.166) เอตฺถ ปหรณจกฺเกฯ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ (ที. นิ. 3.61) เอตฺถ อสนิมณฺฑเลฯ อิธ ปนายํ รตนจกฺเก ทฏฺฐพฺโพฯ

กิตฺตาวตา ปนายํ จกฺกวตฺตี นาม โหติ? เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ จกฺกรตนํ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺตติฯ สพฺพจกฺกวตฺตีนญฺหิ นิสินฺนาสนโต อุฏฺฐหิตฺวา จกฺกรตนสมีปํ คนฺตฺวา หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬิํ สุวณฺณภิงฺคารํ อุกฺขิปิตฺวา อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา ‘‘อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติ วจนสมนนฺตรเมว เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จกฺกรตนํ ปวตฺตตีติฯ ยสฺส ปวตฺติสมกาลเมว, โส ราชา จกฺกวตฺตี นาม โหติฯ

ธมฺโมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺโม, ทสวิธํ วา จกฺกวตฺติวตฺตํฯ ทสวิเธ วา กุสลธมฺเม อครหิเต วา ราชธมฺเม นิยุตฺโตติ ธมฺมิโกฯ เตน จ ธมฺเมน สกลโลกํ รญฺเชตีติ ธมฺมราชาฯ ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชาฯ จกฺกวตฺตีหิ ธมฺเมน ญาเยน รชฺชํ อธิคจฺฉติ, น อธมฺเมนฯ ทสวิเธน จกฺกวตฺติวตฺเตนาติ ทสปฺปเภเทน จกฺกวตฺตีนํ วตฺเตนฯ