ตถา หิ วิชฺชาปฏิปกฺโข อวิชฺชา วิชฺชาย ปหาตพฺพโต, เอวํ สมฺปชญฺญปฺปฏิปกฺโข อสมฺปชญฺญํ ฯ ยสฺมา ปน สมฺปชญฺญปฺปฏิปกฺเข สติ ตสฺส วเสน ญาณสฺส อภาโว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อญฺญาณภาโว’’ติฯ

[180] สตฺตรสเม อปิลาปนลกฺขณา สตีติ อุทเก ลาพุ วิย เยน จิตฺตํ อารมฺมเณ ปิลวิตฺวา วิย ติฏฺฐติ, น โอคาหติ, ตํ ปิลาปนํฯ น ปิลาปนํ อปิลาปนํ, ตํ ลกฺขณํ สภาโว เอติสฺสาติ อปิลาปนลกฺขณาฯ

สมาปตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

1. โกธเปยฺยาลํ

[181] อิโต ปเรสุ โกธวคฺคาทีสุ อุปนนฺธนลกฺขโณติ กุชฺฌนวเสน ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 3, 4) จิตฺตปริโยนนฺธนลกฺขโณฯ ปุพฺพกาลิกํ โกธํ อุปนยฺหติ พนฺธติ, กุชฺฌนาการํ ปพนฺธติ ฆเฏติฯ อาฆาตวตฺถุนา จิตฺตํ พนฺธนฺตี วิย โหตีติ อปรกาโล โกโธ อุปนาโหฯ สุฏฺฐุ กตํ การณํ อุปกาโร สุกตการณํ, ตสฺส ปุพฺพการิตาลกฺขณสฺส คุณสฺส มกฺขนํ อุทกปุญฺฉนิยา วิย สรีรานุคตสฺส อุทกสฺส ปุญฺฉนํ วินาสนํ ลกฺขณเมตสฺสาติ สุกตกรณมกฺขนลกฺขโณฯ ตถา หิ โส ปเรสํ คุณานํ มกฺขนฏฺเฐน มกฺโขติ วุจฺจติฯ พหุสฺสุเตปิ ปุคฺคเล อชฺโฌตฺถริํสุ, ‘‘อีทิสสฺส จ พหุสฺสุตสฺส อนิยตา คหิตา, ตว จ มม จ โก วิเสโส’’ติอาทินา นเยน อุปฺปชฺชมาโน ยุคคฺคาหี ปลาโสติ อาห ‘‘ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปลาโส’’ติฯ ตตฺถ ยุคคฺคาโห นาม สมธุรคฺคาโห, อสมมฺปิ อตฺตนา สมํ กตฺวา คณฺหนํฯ ปลาสตีติ ปลาโส, ปเรสํ คุเณ ฑํสิตฺวา ทนฺเตหิ วิย ฉินฺทิตฺวา อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ อตฺโถฯ

อุสูยนลกฺขณาติ ปเรสํ สกฺการาทีนิ ขิยฺยนลกฺขณาฯ มจฺเฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํฯ ตญฺจ อาวาสมจฺฉริยาทิวเสน ปญฺจวิธนฺติ อาห ‘‘ปญฺจมจฺเฉรภาโว มจฺฉริย’’นฺติฯ

มจฺฉรายนลกฺขณนฺติ อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาเว อสหนลกฺขณํฯ กตปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณาติ กตปาปปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณาฯ เกราฏิกภาเวน อุปฺปชฺชมานํ สาเฐยฺยนฺติ อาห ‘‘เกราฏิกลกฺขณํ สาเฐยฺย’’นฺติฯ อญฺญถา อตฺตโน ปเวทนปุคฺคโล เกราฏิโก เนกติกวาณิโชติ วทนฺติฯ เกราฏิโก หิ ปุคฺคโล อานนฺทมจฺโฉ วิย โหติฯ

[187] ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเยติ ยถา อาภตํ กญฺจิ อาหริตฺวา ฐปิโต, เอวํ อตฺตโน กมฺมุนา นิกฺขิตฺโต นิรเย ฐปิโตเยวาติ อตฺโถฯ

2. อกุสลเปยฺยาลํ

[191-200] ทุกฺขสฺส วฑฺฒิ เอเตสนฺติ ทุกฺขวฑฺฒิกาฯ เย หิ ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ, ปุนปฺปุนํ อุปฺปาเทนฺติ, ทุกฺขสฺส วฑฺฒิ เตสํ อตฺถีติ เอวํ วุตฺตํฯ สุขวฑฺฒิกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

3. วินยเปยฺยาลํ

[201] อตฺถวเสติ วุทฺธิวิเสเส อานิสํสวิเสเสฯ เตสํ ปน สิกฺขาปทปญฺญตฺติการณตฺตา อาห ‘‘ทฺเว การณานิ สนฺธายา’’ติฯ อตฺโถเยว วา อตฺถวโส, ทฺเว อตฺเถ ทฺเว การณานีติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา อตฺโถ ผลํ ตทธีนวุตฺติตาย วโส เอตสฺสาติ อตฺถวโส, การณนฺติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา ‘‘อนภิชฺฌา ธมฺมปท’’นฺติ วุตฺเต อนภิชฺฌา เอโก ธมฺมโกฏฺฐาโสติ อตฺโถ โหติฯ เอวมิธาปิ สิกฺขาปทนฺติ สิกฺขาโกฏฺฐาโส สิกฺขาย เอโก ปเทโสติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติ สิกฺขาโกฏฺฐาโส ฐปิโต’’ติฯ

สงฺฆสุฏฺฐุ นาม สงฺฆสฺส สุฏฺฐุภาโว ‘‘สุฏฺฐุ เทวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 39) อาคตฏฺฐาเน วิย ‘‘สุฏฺฐุ, ภนฺเต’’ติ วจนสมฺปฏิจฺฉนภาโวฯ เตนาห ‘‘สงฺฆสุฏฺฐุตายาติ สงฺฆสฺส สุฏฺฐุภาวายา’’ติอาทิฯ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายาติ ทุมฺมงฺกู นาม ทุสฺสีลปุคฺคลาฯ