ตถา หิ วิชฺชาปฏิปกฺโข อวิชฺชา วิชฺชาย ปหาตพฺพโต, เอวํ สมฺปชญฺญปฺปฏิปกฺโข อสมฺปชญฺญํ ฯ ยสฺมา ปน สมฺปชญฺญปฺปฏิปกฺเข สติ ตสฺส วเสน ญาณสฺส อภาโว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อญฺญาณภาโว’’ติฯ

[180] สตฺตรสเม อปิลาปนลกฺขณา สตีติ อุทเก ลาพุ วิย เยน จิตฺตํ อารมฺมเณ ปิลวิตฺวา วิย ติฏฺฐติ, น โอคาหติ, ตํ ปิลาปนํฯ น ปิลาปนํ อปิลาปนํ, ตํ ลกฺขณํ สภาโว เอติสฺสาติ อปิลาปนลกฺขณาฯ

สมาปตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

1. โกธเปยฺยาลํ

[181] อิโต ปเรสุ โกธวคฺคาทีสุ อุปนนฺธนลกฺขโณติ กุชฺฌนวเสน ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 3, 4) จิตฺตปริโยนนฺธนลกฺขโณฯ ปุพฺพกาลิกํ โกธํ อุปนยฺหติ พนฺธติ, กุชฺฌนาการํ ปพนฺธติ ฆเฏติฯ อาฆาตวตฺถุนา จิตฺตํ พนฺธนฺตี วิย โหตีติ อปรกาโล โกโธ อุปนาโหฯ สุฏฺฐุ กตํ การณํ อุปกาโร สุกตการณํ, ตสฺส ปุพฺพการิตาลกฺขณสฺส คุณสฺส มกฺขนํ อุทกปุญฺฉนิยา วิย สรีรานุคตสฺส อุทกสฺส ปุญฺฉนํ วินาสนํ ลกฺขณเมตสฺสาติ สุกตกรณมกฺขนลกฺขโณฯ ตถา หิ โส ปเรสํ คุณานํ มกฺขนฏฺเฐน มกฺโขติ วุจฺจติฯ พหุสฺสุเตปิ ปุคฺคเล อชฺโฌตฺถริํสุ, ‘‘อีทิสสฺส จ พหุสฺสุตสฺส อนิยตา คหิตา, ตว จ มม จ โก วิเสโส’’ติอาทินา นเยน อุปฺปชฺชมาโน ยุคคฺคาหี ปลาโสติ อาห ‘‘ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปลาโส’’ติฯ ตตฺถ ยุคคฺคาโห นาม สมธุรคฺคาโห, อสมมฺปิ อตฺตนา สมํ กตฺวา คณฺหนํฯ ปลาสตีติ ปลาโส, ปเรสํ คุเณ ฑํสิตฺวา ทนฺเตหิ วิย ฉินฺทิตฺวา อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ อตฺโถฯ

อุสูยนลกฺขณาติ ปเรสํ สกฺการาทีนิ ขิยฺยนลกฺขณาฯ มจฺเฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํฯ ตญฺจ อาวาสมจฺฉริยาทิวเสน ปญฺจวิธนฺติ อาห ‘‘ปญฺจมจฺเฉรภาโว มจฺฉริย’’นฺติฯ