ปญฺญาธุเรนาติ วิปสฺสนาภินิเวเสนฯ อภินิวิฏฺโฐติ วิปสฺสนามคฺคํ โอติณฺโณฯ ตสฺมิํ ขเณติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณฯ ธมฺมานุสารี นาม ปญฺญาสงฺขาเตน ธมฺเมน อริยมคฺคโสตสฺส อนุสฺสรณโตฯ กายสกฺขี นาม นามกาเยน สจฺฉิกาตพฺพสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณโตฯ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทานํ วเสน ทฺวิกฺขตฺตุํฯ อรูปชฺฌาเนหิ รูปกายโต, อคฺคมคฺเคน เสสกายโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ นิสฺสกฺกวจนญฺเจตํฯ ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโต, ทิฏฺฐตฺตา วา ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ ตตฺถ ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺส อนนฺตรํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐตฺตาติ จตุสจฺจทสฺสนสงฺขาตาย ปญฺญาย นิโรธสฺส ทิฏฺฐตฺตาฯ ฌานผสฺสรหิตาย สาติสยาย ปญฺญาย เอว วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโตฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[50] อฏฺฐเม น สมาติ วิสมาฯ กายกมฺมาทีนํ วิสมตฺตา ตโต เอว ตตฺถ ปกฺขลนํ สุลภนฺติ อาห ‘‘สปกฺขลนฏฺเฐนา’’ติฯ นิปฺปกฺขลนฏฺเฐนาติ ปกฺขลนาภาเวนฯ อุทฺธมฺมานีติ ธมฺมโต อเปตานิฯ อุพฺพินยานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

[51] นวเม อธมฺมิกาติ อธมฺเม นิยุตฺตาฯ เตนาห ‘‘นิทฺธมฺมา’’ติ, ธมฺมรหิตาติ อตฺโถฯ

[52] ทสเม คณฺหนฺตีติ ปวตฺเตนฺติฯ น เจว อญฺญมญฺญํ สญฺญาเปนฺตีติ มูลโต ปฏฺฐาย ตํ อธิกรณํ ยถา วูปสมฺมติ, เอวํ อญฺญมญฺญํ อิตรีตเร น สมฺมา ชานาเปนฺติฯ สญฺญาปนตฺถํ สนฺนิปาเต สติ ตตฺถ ยุตฺตปตฺตกรเณน สญฺญตฺติยา ภวิตพฺพํ, เต ปน สญฺญาปนตฺถํ น สนฺนิปตนฺติฯ น เปกฺขาเปนฺตีติ ตํ อธิกรณํ มูลโต ปฏฺฐาย อญฺญมญฺญํ น เปกฺขาเปนฺติฯ อสญฺญตฺติเยว อตฺตนา คหิตปกฺขสฺส พลํ เอเตสนฺติ อสญฺญตฺติพลาฯ น ตถา มนฺเตนฺตีติ สนฺทิฏฺฐิปรามาสิอาธานคฺคาหิทุปฺปฏินิสฺสคฺคิภาเวน ตถา น มนฺเตนฺติฯ เตนาห ‘‘ถามสา’’ติอาทิฯ อุตฺตานตฺโถเยว กณฺหปกฺเข วุตฺตปฺปฏิปกฺเขน คเหตพฺพตฺตาฯ

ปริสวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ

(6) 1. ปุคฺคลวคฺควณฺณนา

[53] ทุติยปณฺณาสกสฺส ปฐเม หิตคฺคหเณน เมตฺตา วุตฺตา โหติ, น กรุณา, อนุกมฺปาคหเณน ปน กรุณาติ จกฺกวตฺตินา สทฺธิํ คหิตตฺตา ‘‘โลกานุกมฺปายา’’ติ น วุตฺตํฯ นิปฺปริยายโต โลกานุกมฺปา นาม สมฺมาสมฺพุทฺธาธีนาติฯ ทฺเวติ มนุสฺสเทวสมฺปตฺติวเสน ทฺเว สมฺปตฺติโยฯ ตา ทฺเว, นิพฺพานสมฺปตฺติ จาติ ติสฺโสฯ

[54] ทุติเย พหุโส โลเก น จิณฺณา น ปวตฺตา มนุสฺสาติ อาจิณฺณมนุสฺสาฯ กทาจิเทว หิ เนสํ โลเก นิพฺพตฺติ อภูตปุพฺพา ภูตาติ อพฺภุตมนุสฺสาฯ

[55] ตติเย ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อนุตาปํ กโรติ ตสฺส เอกพุทฺธเขตฺตภาวโตฯ

[56] จตุตฺเถ ถูปสฺส ยุตฺตาติ ธาตุโย ปกฺขิปิตฺวา ถูปกรณสฺส ยุตฺตาฯ

[57] ปญฺจเม อตฺตโน อานุภาเวนาติ สยมฺภุญาเณนฯ พุทฺธาติ พุทฺธวนฺโตฯ

[58] ฉฏฺเฐ ปหีนตฺตา น ภายตีติ อตฺตสิเนหาภาวโต น ภายติฯ สกฺกายทิฏฺฐิคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ, อตฺตสิเนหสฺส ปฏิฆสฺส ตเทกฏฺฐสมฺโมหสฺส จ วเสน ภายนํ โหตีติ เตสมฺปิ ปหีนตฺตา น ภายติ, อญฺญถา โสตาปนฺนาทีนํ อภเยน ภวิตพฺพํ สิยาฯ สกฺกายทิฏฺฐิยา พลวตฺตาติ เอตฺถ อหํการสมฺโมหนตาทีนมฺปิ พลวตฺตาติ วตฺตพฺพํฯ

[59] สตฺตเม อสฺสาชานีโยติ ลิขนฺติ, อุสภาชานีโยติ ปน ปาโฐติฯ

[61] นวเม ตตฺถาติ อนฺตราปเณฯ เอโกติ ทฺวีสุ กินฺนเรสุ เอโกฯ อมฺพิลิกาผลญฺจ อทฺทสาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ