เตสํ มเตน วณฺณญฺจ โปกฺขรญฺจ วณฺณโปกฺขรานิ, เตสํ ภาโว วณฺณโปกฺขรตา ฯ อิติ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตายาติ อุตฺตมปริสุทฺเธน วณฺเณน เจว สรีรสณฺฐานสมฺปตฺติยา จาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘วณฺเณน เจว สรีรสณฺฐาเนน จา’’ติฯ ตตฺถ วณฺเณนาติ วณฺณธาตุยาฯ สรีรํ นาม สนฺนิเวสวิสิฏฺโฐ กรจรณคีวาสีสาทิอวยวสมุทาโย, โส จ สณฺฐานมุเขน คยฺหตีติ อาห ‘‘สรีรสณฺฐาเนนา’’ติฯ

อภิสชฺชตีติ กุชฺฌนวเสเนว กุฏิลกณฺฏโก วิย ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมุฏฺฐาเน มกรทนฺโต วิย ลคติฯ ยญฺหิ โกธสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูเต อารมฺมเณ อุปนาหสฺส ปจฺจยภูตํ กุชฺฌนวเสน อภิสชฺชนํ, ตํ อิธาธิปฺเปตํ, น ลุพฺภนวเสนฯ กุปฺปตีติอาทีสุ ปุพฺพุปฺปตฺติ โกโป, ตโต พลวตโร พฺยาปาโท ลทฺธาเสวนตาย จิตฺตสฺส พฺยาปชฺชนโตฯ สาติสยํ ลทฺธาเสวนตาย ตโต พฺยาปาทโตปิ พลวตรา ปจฺจตฺถิกภาเวน ถามปฺปตฺติ ปติตฺถิยนาฯ อนฺนํ ปานนฺติอาทีสุ อทียโต อนฺนํ, ขาทนียํ โภชนียญฺจฯ ปาตพฺยโต ปานํ, ยํกิญฺจิ ปานํฯ วสิตพฺพโต อจฺฉาเทตพฺพโต วตฺถํ, นิวาสนปาวุรณํฯ ยนฺติ เตนาติ ยานํ, ฉตฺตุปาหนวยฺหสิวิกาทิ ยํกิญฺจิ คมนปจฺจยํฯ ฉตฺตมฺปิ หิ วสฺสาตปทุกฺขนิวารเณน มคฺคคมนสาธนนฺติ กตฺวา ‘‘ยาน’’นฺติ วุจฺจติฯ มาลนฺติ ยํกิญฺจิ สุมนมาลาทิปุปฺผํฯ คนฺธนฺติ ยํกิญฺจิ จนฺทนาทิวิเลปนํฯ

มลฺลิกาเทวีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อตฺตนฺตปสุตฺตวณฺณนา

[198] อฏฺฐเม อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ อิธ ปน โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา, ตํ อตฺตานํฯ ปรนฺติ อตฺตโต อญฺญํฯ ทิฏฺเฐติ ปจฺจกฺขภูเตฯ ธมฺเมติ อุปาทานกฺขนฺธธมฺเมฯ ตตฺถ หิ อตฺตา ภวติ, อตฺตสญฺญาทิฏฺฐิ ภวตีติ อตฺตภาวสมญฺญาฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว’’ติฯ ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหา ชิฆจฺฉาเหตุตายฯ อนฺโต ตาปนกิเลสานนฺติ อตฺตโน สนฺตาเน ทรถปริฬาหชนเนน สนฺตาปนกิเลสานํฯ

ปเรสํ หนนฆาตนาทินา โรทาปนโต ลุทฺโทฯ ตถา วิฆาตกภาเวน กายจิตฺตานํ วิทาลนโต ทารุโณฯ ถทฺธหทโย กกฺขโฬฯ พนฺธนาคาเร นิยุตฺโต พนฺธนาคาริโกฯ

ขตฺติยาภิเสเกนาติ ขตฺติยานํ กาตพฺพอภิเสเกนฯ สนฺถาคารนฺติ สนฺถารวเสน กตํ อคารํ ยญฺญาคารํฯ สปฺปิเตเลนาติ สปฺปิมิสฺเสน เตเลนฯ ยมกสฺเนเหน หิ เอสา ตทา กายํ อพฺภญฺชติฯ วจฺฉภาวํ ตริตฺวา ฐิโต วจฺฉตโรฯ ปริกฺเขปกรณตฺถายาติ นวมาลาหิ สทฺธิํ ทพฺเภหิ เวทิยา ปริกฺขิปนตฺถายฯ ยญฺญภูมิยนฺติ อวเสสยญฺญฏฺฐาเนฯ

ทูรสมุสฺสาริตมานสฺเสว สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ สมฺภวติ, น มานชาติกสฺสาติ อาห ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติฯ อุสฺสนฺนตฺตาติ พหุภาวโตฯ โภคาโรคฺยาทิวตฺถุกา มทา สุปฺปหิยา โหนฺติ นิมิตฺตสฺส อวฏฺฐานโต, น ตถา กุลวิชฺชามทาติ ขตฺติยพฺราหฺมณกุลานํ ปพฺพชิตานมฺปิ ชาติวิชฺชา นิสฺสาย มานชปฺปนํ ทุปฺปชหนฺติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน หิ…เป.… มานํ กโรนฺตี’’ติฯ วิชาติตายาติ นิหีนชาติตายฯ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สุวิสุทฺธํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติฯ สีลวเสน หิ สาสเน ปติฏฺฐหนฺติฯ ปติฏฺฐาตุนฺติ วา สจฺจปฺปฏิเวเธน โลกุตฺตราย ปติฏฺฐาย ปติฏฺฐาตุํฯ เยภุยฺเยน หิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา สุชาตาเยว โหนฺติ, น ทุชฺชาตาฯ

ปริสุทฺธนฺติ ราคาทีนํ อจฺจนฺตเมว ปหานทีปนโต นิรุปกฺกิเลสตาย สพฺพโส วิสุทฺธํฯ สทฺธํ ปฏิลภตีติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน สทฺทหติฯ วิญฺญุชาติกานญฺหิ ธมฺมสมฺปตฺติคฺคหณปุพฺพิกา สทฺธาสิทฺธิ ธมฺมปฺปมาณธมฺมปฺปสนฺนภาวโตฯ ชายมฺปติกาติ ฆรณิปติกาฯ กามํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติ วุตฺเต ฆรสามิกฆรสามินิวเสน ทฺวินฺนํเยว คหณํ วิญฺญายติ, ยสฺส ปน ปุริสสฺส อเนกา ปชาปติโย โหนฺติ, ตตฺถ กิํ วตฺตพฺพนฺติ เอกายปิ สํวาโส สมฺพาโธติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํฯ ราคาทินา สกิญฺจนฏฺเฐน, เขตฺตวตฺถุอาทินา สปลิโพธฏฺเฐน ราครชาทีนํ อาคมนปถตาปิ อุปฺปชฺชนฏฺฐานตา เอวาติ ทฺเวปิ วณฺณนา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อลคฺคนฏฺเฐนาติ อสชฺชนฏฺเฐน อปฺปฏิพทฺธภาเวนฯ

เอวํ อกุสลกุสลปฺปวตฺตีนํ ฐานภาเวน ฆราวาสปพฺพชฺชานํ สมฺพาธพฺโภกาสตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กุสลปฺปวตฺติยาเยว อฏฺฐานฏฺฐานภาเวน เตสํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สงฺเขปกถาติ วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารํ อกตฺวา สงฺเขปโต อตฺถวณฺณนาฯ เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิฯ อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสปิ อนาปชฺชเนน อขณฺฑิตํ กตฺวาฯ กิเลสมเลน อมลินนฺติ ตณฺหาสํกิเลสาทิวเสน อสํกิลิฏฺฐํ กตฺวาฯ ปริทหิตฺวาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จฯ อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส วฑฺฒิอาวหํ อคารสฺส หิตํฯ

โภคกฺขนฺโธติ โภคราสิ โภคสมุทาโยฯ อาพนฺธนฏฺเฐนาติ ปุตฺโต นตฺตาติอาทินา เปมวเสน สปริจฺเฉทวเสน พนฺธนฏฺเฐนฯ อมฺหากเมเตติ ญายนฺตีติ ญาตี, ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวตฺตนฏฺเฐน ปริวฏฺโฏฯ สามญฺญวาจีปิ สิกฺขา-สทฺโท อาชีวสทฺทสนฺนิธานโต อุปริวุจฺจมานวิเสสาเปกฺขาย จ วิเสสนิวิฏฺโฐว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ยา ภิกฺขูนํ อธิสีลสงฺขาตา สิกฺขา’’ติฯ สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน สิกฺขา, สห อาชีวนฺติ เอตฺถาติ สาชีโวฯ สิกฺขนภาเวนาติ สิกฺขาย สาชีเว จ สิกฺขนภาเวนฯ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโตติ สีลสํวรํ ปริปูเรนฺโตฯ สาชีวญฺจ อวีติกฺกมนฺโตติ ‘‘นามกาโย, ปทกาโย, นิรุตฺติกาโย, พฺยญฺชนกาโย’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.39) วุตฺตํ สิกฺขาปทํ ภควโต จ วจนํ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ อิทเมว จ ‘‘สิกฺขน’’นฺติ วุตฺตํ, ตตฺถ สาชีวานํ อวีติกฺกโม สิกฺขาปาริปูริยา ปจฺจโยฯ ตโต หิ ยาว มคฺคา สิกฺขาปาริปูรี โหตีติฯ

อนุปฺปทาตาติ อนุพลปฺปทาตา, อนุวตฺตนวเสน วา ปทาตาฯ กสฺส ปน อนุวตฺตนํ ปทานญฺจาติ? ‘‘สหิตาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา สนฺธานสฺสาติ วิญฺญายติฯ เตนาห ‘‘สนฺธานานุปฺปทาตา’’ติฯ ยสฺมา ปน อนุวตฺตนวเสน สนฺธานสฺส ปทานํ อาธานํ อารกฺขนํ วา ทฬฺหกรณํ โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา’’ติอาทิฯ อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม, รมิตพฺพฏฺฐานํฯ ยสฺมา ปน อา-กาเรน วินาปิ อยมตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมคฺคราโมติปิ ปาฬิ, อยเมวตฺโถ’’ติฯ

เอตฺถาติ –

‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี รโถ;

อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ, ฉินฺนโสตํ อพนฺธน’’นฺติฯ (สํ. นิ. 4.347; อุทา. 65; เปฏโก. 25) –

อิมิสฺสา คาถายฯ สีลญฺเหตฺถ เนลงฺคนฺติ วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘จิตฺโต คหปติ, เนลงฺคนฺติ โข, ภนฺเต, สีลานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.347)ฯ สุกุมาราติ อปฺผรุสตาย มุทุกาฯ ปุรสฺส เอสาติ เอตฺถ ปุร-สทฺโท ตนฺนิวาสิวาจโก ทฏฺฐพฺโพ – ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิยฯ เตเนวาห ‘‘นครวาสีน’’นฺติฯ มนํ อปฺปายติ วฑฺเฒตีติ มนาโปฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตวุฑฺฒิกรา’’ติฯ

กาลวาทีติอาทิ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตสฺส ปฏิปตฺติทสฺสนํฯ อตฺถสํหิตาปิ หิ วาจา อยุตฺตกาลปฺปโยเคน อตฺถาวหา น สิยาติ อนตฺถวิญฺญาปนวาจํ อนุโลเมติ, ตสฺมา สมฺผปฺปลาปํ ปชหนฺเตน อกาลวาทิตา ปริหริตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘กาลวาที’’ติฯ กาเลน วทนฺเตนปิ อุภยานตฺถสาธนโต อภูตํ ปริวชฺเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ภูตวาที’’ติฯ ภูตญฺจ วทนฺเตน ยํ อิธโลกปรโลกหิตสมฺปาทกํ, ตเทว วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถวาที’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถํ วทนฺเตนปิ โลกิยธมฺมสนฺนิสฺสิตเมว อวตฺวา โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ธมฺมวาที’’ติ วุตฺตํฯ ยถา จ อตฺโถ โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วินยวาที’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺจนฺนญฺหิ สํวรวินยานํ ปญฺจนฺนญฺจ ปหานวินยานํ วเสน วุจฺจมาโน อตฺโถ นิพฺพานาธิคมนเหตุภาวโต โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหตีติฯ เอวํ คุณวิเสสยุตฺโตว อตฺโถ วุจฺจมาโน เทสนาโกสลฺเล สติ โสภติ, กิจฺจกโร จ โหติ, น อญฺญถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตํ เทสนาโกสลฺลํ วิภาเวตุํ ‘‘กาเลนา’’ติอาทิมาหฯ ปุจฺฉาทิวเสน หิ โอติณฺณวาจาวตฺถุสฺมิํ เอกํสาทิพฺยากรณวิภาคํ สลฺลกฺเขตฺวา ฐปนาเหตูทาหรณสนฺทสฺสนาทิํ ตํตํกาลานุรูปํ วิภาเวนฺติยา ปริมิตปริจฺฉินฺนรูปาย วิปุลตรคมฺภีโรทารปรมตฺถวิตฺถารสงฺคาหิกาย กถาย ญาณพลานุรูปํ ปเร ยาถาวโต ธมฺเม ปติฏฺฐาเปนฺโต ‘‘เทสนากุสโล’’ติ วุจฺจตีติ เอวเมตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ปฏิปาฏิยา สตฺต มูลสิกฺขาปทานิ วิภชิตฺวา อภิชฺฌาทิปฺปหานํ อินฺทฺริยสํวรชาคริยานุโยเคหิ วิภาเวตุํ ตมฺปิ นีหริตฺวา อาจารสีลสฺเสว วิภชนวเสน ปาฬิ ปวตฺตาติ ตทตฺถํ วิวริตุํ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พีชานํ คาโม สมูโห พีชคาโมฯ ภูตานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ รุกฺขคจฺฉลตาทีนํ สมูโห ภูตคาโมฯ นนุ จ รุกฺขาทโย จิตฺตรหิตตาย น ชีวา, จิตฺตรหิตตา จ ปริปฺผนฺทาภาวโต ฉินฺเน วิรุหนโต วิสทิสชาติภาวโต จตุโยนิอปริยาปนฺนโต จ เวทิตพฺพา, วุทฺธิ ปน ปวาฬสิลาลวณานมฺปิ วิชฺชตีติ น เตสํ ชีวภาเว การณํ, วิสยคฺคหณญฺจ เนสํ ปริกปฺปนามตฺตํ สุปนํ วิย จิญฺจาทีนํ, ตถา โทหฬาทโย, อถ กสฺมา พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรติ อิจฺฉิตาติ? สมณสารุปฺปโต ตนฺนิวาสิสตฺตานุรกฺขณโต จฯ เตเนวาห – ‘‘ชีวสญฺญิโน หิ โมฆปุริส มนุสฺสา รุกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. 89)ฯ

มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ผฬุพีชนฺติ ปพฺพพีชํฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท ตทตฺถสํสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘รูปรูปํ, ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 4.327) จ ยถาฯ กสฺมา ปเนตฺถ พีชคามภูตคามํ อุทฺธริตฺวา พีชคาโม เอว นิทฺทิฏฺโฐติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, นนุ อโวจุมฺหา ‘‘มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีช’’นฺติฯ ตตฺถ ปุริเมน พีชคาโม นิทฺทิฏฺโฐ, ทุติเยน ภูตคาโมฯ ทุวิโธเปส มูลพีชญฺจ มูลพีชญฺจ มูลพีชนฺติ สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา อุทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘ปญฺจวิธสฺสา’’ติอาทิฯ นีลติณรุกฺขาทิกสฺสาติ อลฺลติณสฺส เจว อลฺลรุกฺขาทิกสฺส จฯ อาทิ-สทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทีนํ สงฺคโหฯ

เอกํ ภตฺตํ เอกภตฺตํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เอกภตฺติโกฯ โส ปน รตฺติโภชเนนปิ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อาห ‘‘รตฺตูปรโต’’ติฯ

เอวมฺปิ อปรณฺหโภชีปิ สิยา เอกภตฺติโกติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘วิรโต วิกาลโภชนา’’ติ วุตฺตํฯ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิกา อยํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทญฺโญ วิกาโลฯ อฏฺฐกถายํ ปน ทุติยปเทน รตฺติโภชนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ‘‘อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สูริยตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ

ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺตีติ อิติ-สทฺเทน เอวํปกาเร ทสฺเสติฯ อญฺเญหิ คาหาปเน อุปนิกฺขิตฺตสาทิยเน จ ปฏิคฺคหณตฺโถ ลพฺภตีติ ‘‘เนว ตํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ติวิธํ ปฏิคฺคหณํ กาเยน, วาจาย, มนสาติฯ ตตฺถ กาเยน ปฏิคฺคหณํ อุคฺคณฺหนํ, วาจาย ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหาปนํ, มนสา ปฏิคฺคหณํ สาทิยนนฺติ ติวิธมฺปิ ปฏิคฺคหณํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ปฏิคฺคหณาติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เนว ตํ อุคฺคณฺหาตี’’ติอาทิฯ เอส นโย อามกธญฺญปฏิคฺคหณาติอาทีสุปิฯ นีวาราทิอุปธญฺญสฺส สาลิอาทิมูลธญฺญนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ ‘‘สตฺตวิธสฺสา’’ติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจ วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ, มจฺฉวสํ, สุสุกาวสํ, สูกรวสํ, คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. 262) วุตฺตตฺตา อิทํ โอทิสฺส อนุญฺญาตํ นามฯ ตสฺส ปน ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิต’’นฺติ (มหาว. 262) วุตฺตตฺตา ปฏิคฺคหณํ วฏฺฏติ สติ ปจฺจเยติ อาห ‘‘อญฺญตฺร โอทิสฺส อนุญฺญาตา’’ติฯ

สารุปฺเปน วญฺจนํ รูปกูฏํ, ปติรูเปน วญฺจนาติ อตฺโถฯ องฺเคน อตฺตโน สรีราวยเวน วญฺจนํ องฺคกูฏํฯ คณฺหนวเสน วญฺจนํ คหณกูฏํฯ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา วญฺจนํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏํฯ อกฺกมตีติ นิปฺปีเฬติ, ปุพฺพภาเค อกฺกมตีติ สมฺพนฺโธฯ หทยนฺติ นาฬิอาทิมานภาชนานํ อพฺภนฺตรํฯ เตลาทีนํ นาฬิอาทีหิ มินนกาเล อุสฺสาปิตา สิขาเยว สิขาเภโท, ตสฺสา หาปนํฯ เกจีติ สารสมาสาจริยา อุตฺตรวิหารวาสิโน จฯ

วโธติ มุฏฺฐิปฺปหารกสาตาฬนาทีหิ หิํสนํ, วิเหฐนนฺติ อตฺโถฯ วิเหฐนตฺโถปิ หิ วธ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุฯ

ยถา หิ อปฏิคฺคหภาวสามญฺเญ สติปิ ปพฺพชิเตหิ อปฺปฏิคฺคหิตพฺพวตฺถุวิเสสภาวสนฺทสฺสนตฺถํ อิตฺถิกุมาริทาสิทาสาทโย วิภาเคน วุตฺตา, เอวํ ปรสฺสหรณภาวโต อทินฺนาทานภาวสามญฺเญ สติปิ ตุลากูฏาทโย อทินฺนาทานวิเสสภาวทสฺสนตฺถํ วิภาเคน วุตฺตาฯ น เอวํ ปาณาติปาตปริยายสฺส วธสฺส ปุน คหเณ ปโยชนํ อตฺถิ, ตตฺถ สยํกาโร, อิธ ปรํกาโรติ จ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘กายวจิปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ฉปฺปโยคา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.10) วจนโต, ตสฺมา ยถาวุตฺโต เอวเมตฺถ อตฺโถ ยุตฺโตฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วโธติ มารณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ โปถนเมว สนฺธายาติ จ สกฺกา วิญฺญาตุํ มารณสทฺทสฺส วิหิํสเนปิ ทิสฺสนโตฯ

จีวรปิณฺฑปาตานํ ยถากฺกมํ กายกุจฺฉิปริหรณมตฺตโชตนายํ อวิเสสโต อฏฺฐนฺนํ ปริกฺขารานํ ตปฺปโยชนตา สมฺภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต สพฺเพปี’’ติอาทิมาหฯ เอเตปีติ นวปริกฺขาริกาทโยปิ อปฺปิจฺฉา จ สนฺตุฏฺฐา จฯ น หิ ตตฺตเกน มหิจฺฉตา อสนฺตุฏฺฐิตา โหตีติฯ

จตูสุ ทิสาสุ สุขํ วิหรติ, ตโต เอว สุขวิหารฏฺฐานภูตา จตสฺโส ทิสา อสฺส สนฺตีติ จาตุทฺทิโสฯ ตตฺถ จายํ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน นปฺปฏิหญฺญตีติ อปฺปฏิโฆฯ ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺส วเสน สนฺตุสฺสนโต สนฺตุสฺสมาโนฯ อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปริสฺสยานํ พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ, อพฺภนฺตรานญฺจ กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตูปทฺทวานํ อภิภวนโต ปริสฺสยานํ สหิตาฯ พนฺธนภาวกรภยาภาเวน อจฺฉมฺภิฯ เอโก อสหาโยฯ ตโต เอว ขคฺคมิคสิงฺคสทิสตาย ขคฺควิสาณกปฺโป จเรยฺยาติ อตฺโถฯ

ฉินฺนปกฺโข, อสญฺชาตปกฺโข วา สกุโณ คนฺตุํ น สกฺโกตีติ ปกฺขิ-สทฺเทน วิเสเสตฺวา สกุโณ ปาฬิยํ วุตฺโตติ อาห ‘‘ปกฺขยุตฺโต สกุโณ’’ติฯ ยสฺส สนฺนิธิการปริโภโค กิญฺจิ ฐเปตพฺพํ สาเปกฺขาฐปนญฺจ นตฺถิ, ตาทิโส อยํ ภิกฺขูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ’’ติอาทิมาหฯ อริยนฺติ อเปนฺติ ตโต โทสา, เตหิ วา อารกาติ อริโยติ อาห ‘‘อริเยนาติ นิทฺโทเสนา’’ติฯ อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตนิฯ นิทฺโทสสุขนฺติ นิรามิสสุขํ กิเลสวชฺชรหิตตฺตาฯ

ยถาวุตฺเต สีลสํวเร ปติฏฺฐิตสฺเสว อินฺทฺริยสํวโร อิจฺฉิตพฺโพ ตทธิฏฺฐานโต ตสฺส จ ปริปาลกภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต ภิกฺขู’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติอาทิปเทสุฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – น นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ, ทิฏฺฐมตฺเตเยว สณฺฐาติฯ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีติ กิเลสานํ อนุ อนุ พฺยญฺชนโต ปากฏภาวกรณโต อนุพฺยญฺชนนฺติลทฺธโวหารํ หตฺถปาทสิตหสิตกถิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ น คณฺหาติฯ ยํ ตตฺถ ภูตํ, ตเทว คณฺหาติฯ ยตฺวาธิกรณเมนนฺติอาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ เอตํ ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา วิหรนฺตํ เอเต อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวสฺสเวยฺยุํ อนุปฺปพนฺเธยฺยุํฯ ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย ปฏิปชฺชติฯ เอวํ ปฏิปชฺชนฺโตเยว จ ‘‘รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ วุจฺจติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวมิทํ สงฺเขปโต รูปาทีสุ กิเลสานุพนฺธนิมิตฺตาทิคฺคาหปริวชฺชนลกฺขณํ อินฺทฺริยสํวรํ สีลํ เวทิตพฺพํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.13) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ กิเลเสหิ อนวสิตฺตสุขนฺติอาทีสุ รูปาทีสุ นิมิตฺตาทิคฺคาหปริวชฺชนลกฺขณตฺตา อินฺทฺริยสํวรสฺส กิเลเสหิ อนวสิตฺตสุขตา อวิกิณฺณสุขตา จสฺส วุตฺตาฯ

อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺโต, ปุรโต คมนํฯ ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺโต, ปจฺจาคมนํฯ ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติฯ คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปฏินิวตฺเตนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ ฐาเนปิ ฐิตโกว กายํ ปุรโต โอณมนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉิมํ องฺคปฺปเทสํ ปจฺจาสํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ นิปชฺชายปิ เอเสว นโยฯ

สาตฺถกสมฺปชญฺญนฺติอาทีสุ สมนฺตโต ปกาเรหิ, ปกฏฺฐํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, สมฺปชานสฺส ภาโว สมฺปชญฺญํ, ตถาปวตฺตํ ญาณํฯ ธมฺมโต วฑฺฒิสงฺขาเตน สห อตฺเถน วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิสาตฺถกสฺส สมฺปชญฺญํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ สปฺปายสฺส อตฺตโน อุปการาวหสฺส สมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ

อภิกฺกมาทีสุ ภิกฺขาจารโคจเร, อญฺญตฺถาปิ ปวตฺเตสุ อวิชหิตกมฺมฏฺฐานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนเมว สมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.214; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.109) อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา ‘‘กินฺนุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถ อตฺถิ นตฺถี’’ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา อตฺถปริคฺคหณํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ ตตฺถ จ อตฺโถติ เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนสงฺฆทสฺสนเถรทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วฑฺฒิฯ เจติยํ วา โพธิํ วา ทิสฺวาปิ หิ พุทฺธารมฺมณํ, สงฺฆทสฺสเนน สงฺฆารมฺมณํ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺฐาย อสุภํ ทิสฺวา ตตฺถ ปฐมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺมา เอเตสํ ทสฺสนํ ‘‘สาตฺถก’’นฺติ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อามิสโตปิ วฑฺฒิ อตฺโถเยว ตํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิปนฺนตฺตา’’ติ วทนฺติฯ

ตสฺมิํ ปน คมเน สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ เสยฺยถิทํ – เจติยทสฺสนํ ตาว สาตฺถํฯ สเจ ปน เจติยสฺส มหาปูชาย ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺติ, อตฺตโน วิภวานุรูปํ อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สญฺจรนฺติฯ ตตฺร จสฺส อิฏฺเฐ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเฐ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเน โมโห อุปฺปชฺชติ, กายสํสคฺคาปตฺติํ วา อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหฺมจริยานํ วา อนฺตราโย โหติฯ เอวํ ตํ ฐานํ อสปฺปายํ โหติ, วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว สปฺปายํฯ โพธิทสฺสเนปิ เอเสว นโยฯ สงฺฆทสฺสนมฺปิ สาตฺถํฯ สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา สพฺพรตฺติํ ธมฺมสฺสวนํ กโรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปกาเรเนว ชนสนฺนิปาโต เจว อนฺตราโย จ โหติฯ เอวํ ตํ ฐานํ อสปฺปายํ, อนฺตรายาภาเว สปฺปายํฯ มหาปริสาปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโยฯ อสุภทสฺสนมฺปิ สาตฺถํ มคฺคผลาธิคมเหตุภาวโตฯ ทนฺตกฏฺฐตฺถาย สามเณรํ คเหตฺวา คตทหรภิกฺขุโน วตฺถุเปตฺถ กเถตพฺพํฯ เอวํ สาตฺถมฺปิ ปเนตํ ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ อสปฺปายํ, มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํฯ สภาคเมว สปฺปายนฺติ เอวํ สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ นามฯ

เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปายสฺส ปน อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ อตฺตโน จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวาว คมนํ โคจรสมฺปชญฺญํ นามฯ

อภิกฺกมาทีสุ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ – อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา ยถา อนฺธปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ ‘‘อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’’ติ วา, ‘‘อหํ อภิกฺกมามิ, มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’’ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต ‘‘อภิกฺกมามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธิํ จิตฺตสมุฏฺฐานา วาโยธาตุ วิญฺญตฺติํ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ, อิติ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต อฏฺฐิสงฺฆาโฏ อภิกฺกมติ, ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปทุทฺธรเณ ปถวีธาตุ, อาโปธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโยฯ ตถา อติหรณวีติหรเณสุฯ โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุ, วาโยธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา พลวติโยฯ ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเนสุฯ ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ น ปาปุณนฺติ, ตถา อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ, โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ, สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภนํ น ปาปุณนฺติฯ ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพปพฺพํ สนฺนิสนฺธิ โอธิโอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลํ วิย ปฏปฏายนฺตา ภิชฺชนฺติฯ ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ? ปรมตฺถโต หิ ธาตูนํเยว คมนํ, ธาตูนํ ฐานํ, ธาตูนํ นิสชฺชนํ, ธาตูนํ สยนํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิญฺหิ โกฏฺฐาเส สทฺธิํ รูเปน –

‘‘อญฺญํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อญฺญํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ;

อวีจิมนุสมฺพนฺโธ, นทีโสโตว วตฺตตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.214; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.109; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.368);

เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ นามาติฯ ปจฺจยสมฺปตฺตินฺติ ปจฺจยปาริปูริํฯ

อิเม จตฺตาโรติ สีลสํวโร, สนฺโตโส, อินฺทฺริยสํวโร, สติสมฺปชญฺญนฺติ อิเม จตฺตาโร อรญฺญวาสสฺส สมฺภารา ฯ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน อรญฺเญ ติรจฺฉานคตานํ วิย วนจรกานํ วิย จ นิวาสมตฺตเมว, น อรญฺญวาสานุจฺฉวิกา กาจิ สมฺมาปฏิปตฺตี’’ติ อปวาทวเสน วตฺตพฺพตํ, อารญฺญเกหิ วา ติรจฺฉานคเตหิ วนจรกวิสภาคชเนหิ วิปฺปฏิปตฺติวเสน วตฺถพฺพตํ อาปชฺชติฯ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ, ตาวตา อปลายนฺตานํ หตฺเถหิ สีสํ…เป.… กโรนฺติฯ กาฬกสทิสตฺตา กาฬกํ, วีติกฺกมสงฺขาตํ ถุลฺลวชฺชํฯ ติลกสทิสตฺตา ติลกํ, มิจฺฉาวิตกฺกสงฺขาตํ อณุมตฺตวชฺชํฯ ตนฺติ ปีติํฯ วิภูตภาเวน อุปฏฺฐานโต ขยโต สมฺมสนฺโตฯ

วิวิตฺตนฺติ ชนวิวิตฺตํฯ เตนาห ‘‘สุญฺญ’’นฺติฯ ตํ ปน ชนสทฺทนิคฺโฆสาภาเวน เวทิตพฺพํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺสาติ อาห ‘‘อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ’’ติฯ เอตเทวาติ นิสฺสทฺทตํเยวฯ วิหาโร ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโสฯ อฑฺฒโยโค ทีฆปาสาโท, ‘‘ครุฬสณฺฐานปาสาโท’’ติปิ วทนฺติฯ ปาสาโท จตุรสฺสปาสาโทฯ หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทฯ อฏฺโฏ ปฏิราชูนํ ปฏิพาหนโยคฺโค จตุปฺปญฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโสฯ มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปติสฺสยวิเสโสฯ อปโร นโย – วิหาโร นาม ทีฆมุขปาสาโทฯ อฑฺฒโยโค เอกปสฺสจฺฉทนกเสนาสนํฯ ตสฺส กิร เอกปสฺเส ภิตฺติ อุจฺจตรา โหติ, อิตรปสฺเส นีจาฯ เอเตน ตํ เอกปสฺสจฺฉทนกํ โหติฯ ปาสาโท นาม อายตจตุรสฺสปาสาโทฯ หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนํ จนฺทิกงฺคณยุตฺตํฯ คุหา นาม เกวลา ปพฺพตคุหาฯ เลณํ ทฺวารพทฺธํ ปพฺภารํฯ มณฺฑโปติ สาขามณฺฑโปฯ อาวสถภูตํ เสนาสนํ วิหริตพฺพฏฺเฐน วิหารเสนาสนํฯ มสารกาทิ มญฺจปีฐํ ตตฺถ อตฺถริตพฺพภิสิ อุปธานญฺจ มญฺจปีฐสมฺพนฺธโต มญฺจปีฐเสนาสนํฯ จิมิลิกาทิ ภูมิยํ สนฺถริตพฺพตาย สนฺถตเสนาสนํฯ อภิสงฺขตาภาวโต เกวลํ สยนสฺส นิสชฺชาย จ โอกาสภูตํ รุกฺขมูลาทิ ปฏิกฺกมิตพฺพฏฺฐานํ โอกาสเสนาสนํฯ เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมวาติ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสน’’นฺติ อิมินา เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมว สามญฺญโชตนาภาวโตฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘อรญฺญ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมสฺส ปนา’’ติอาทิฯ

ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตนฺติ อิทํ วินเย ตถา อาคตํ สนฺธาย วุตฺตํ , อภิธมฺเมปิ (วิภ. 529) ปน ‘‘อรญฺญนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขิลา สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ อาคตเมวฯ ตตฺถ หิ ยํ น คามปฺปเทสนฺโตคธํ, ตํ อรญฺญนฺติ นิปฺปริยายวเสน ตถา วุตฺตํฯ ธุตงฺคนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.31) ยํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสมีปํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติฯ เสล-สทฺโท อวิเสสโต ปพฺพตปริยาโยติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปพฺพตนฺติ เสล’’นฺติ, น สิลามยเมวฯ ปํสุมยาทิโก หิ ติวิโธปิ ปพฺพโต เอวาติฯ วิวรนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ มิโถ อาสนฺนตเร ฐิตานํ โอวรกาทิสทิสํ วิวรํฯ เอกสฺมิํเยว วา ปพฺพเตฯ อุมงฺคสทิสนฺติ สุทุงฺคาสทิสํฯ มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานนฺติ ปกติสญฺจารวเสน มนุสฺเสหิ น สญฺจริตพฺพฏฺฐานํฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘วนปตฺถนฺติ วนสณฺฑานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํฯ วนปตฺถนฺติ ภิํสนกานเมตํฯ วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํฯ วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํฯ วนปตฺถนฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. 531) อิมํ ปาฬิปฺปเทสํ สงฺคณฺหาติฯ อจฺฉนฺนนฺติ เกนจิ ฉทเนน อนฺตมโส รุกฺขสาขายปิ น ฉาทิตํฯ นิกฺกฑฺฒิตฺวาติ นีหริตฺวาฯ ปพฺภารเลณสทิเสติ ปพฺภารสทิเส, เลณสทิเส วาฯ

ปิณฺฑปาตปริเยสนํ ปิณฺฑปาโต อุตฺตรปทโลเปนาติ อาห ‘‘ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโต’’ติฯ ปลฺลงฺกนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท สมนฺตโตติ เอตสฺมิํ อตฺเถ, ตสฺมา วาโมรุํ ทกฺขิโณรุญฺจ สมํ ฐเปตฺวา อุโภ ปาเท อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺเธ กตฺวา นิสชฺชา ปลฺลงฺกนฺติ อาห ‘‘สมนฺตโต อูรุพทฺธาสน’’นฺติฯ อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชา ปลฺลงฺกํฯ อาภุชิตฺวาติ จ ยถา ปลฺลงฺกวเสน นิสชฺชา โหติ, เอวํ อุโภ ปาเท อาภุชิเต สมิญฺชิเต กตฺวาฯ ตํ ปน อุภินฺนํ ปาทานํ ตถาสมฺพนฺธตากรณนฺติ อาห ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติฯ เหฏฺฐิมกายสฺส อนุชุกํ ฐปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติ อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมสรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา’’ติฯ ตํ ปน อุชุกํ ฐปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐารสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติฯ

น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถิํ น ลงฺเฆติ, ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสสมฺปตฺติยา กมฺมฏฺฐานํ วุทฺธิํ ผาติํ คจฺฉติฯ ปริมุขนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถฯ สมีปตฺโถ วา ปริ-สทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุขสมีเป วา กตฺวา’’ติ อาหฯ เอตฺถ จ ยถา ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติอาทินา ภาวนานุรูปํ เสนาสนํ ทสฺสิตํ, เอวํ นิสีทตีติ อิมินา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิโย สนฺโต อิริยาปโถ ทสฺสิโตฯ ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ อิมินา นิสชฺชาย ทฬฺหภาโวฯ ‘‘ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ อิมินา อารมฺมณปริคฺคหูปาโยฯ

ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 16, 20) วิยฯ มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ ‘‘สุญฺญตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐ หิ นิยฺยานฏฺโฐ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตินฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติํ กตฺวา, ปรมสติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ

อภิชฺฌายติ คิชฺฌติ อภิกงฺขติ เอตายาติ อภิชฺฌา, โลโภฯ ลุชฺชนฏฺเฐนาติ ภิชฺชนฏฺเฐน, ขเณ ขเณ ภิชฺชนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ ปฏิปกฺเขน สุปฺปหีนตฺตาฯ ปหีนตฺตาติ จ ปหีนสทิสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฌานสฺส อนธิคตตฺตาฯ ตถาปิ นยิทํ จกฺขุวิญฺญาณํ วิย สภาวโต วิคตาภิชฺฌํ, อถ โข ภาวนาวเสนฯ เตนาห ‘‘น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนา’’ติฯ เอเสว นโยติ ยถา จกฺขุวิญฺญาณํ สภาเวน วิคตาภิชฺฌํ อพฺยาปนฺนญฺจ น ภาวนาย วิกฺขมฺภิตตฺตา, น เอวมิทํฯ อิทํ ปน จิตฺตํ ภาวนาย ปริโสธิตตฺตา อพฺยาปนฺนํ วิคตถินมิทฺธํ อนุทฺธตํ นิพฺพิจิกิจฺฉญฺจาติ อตฺโถฯ ปุริมปกตินฺติ ปริสุทฺธปณฺฑรสภาวํฯ ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย จิตฺตสฺส อกลฺยตา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1162; วิภ. 546) ถินสฺส, ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย กายสฺส อกลฺยตา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1163; วิภ. 546) จ มิทฺธสฺส อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํ ‘‘ถินํ จิตฺตเคลญฺญํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญ’’นฺติฯ สติปิ หิ อญฺญมญฺญํ อวิปฺปโยเค จิตฺตกายลหุตาทีนํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ยถากฺกมํ ตํตํวิเสสสฺส ยา เตสํ อกลฺยตาทีนํ วิเสสปจฺจยตา, อยเมเตสํ สภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาโลกสญฺญีติ เอตฺถ อติสยตฺตวิสิฏฺฐอตฺถิอตฺถาวโพธโกยมีกาโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รตฺติมฺปิ…เป.… สมนฺนาคโต’’ติฯ อิทํ อุภยนฺติ สติสมฺปชญฺญมาหฯ

อติกฺกมิตฺวาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปชหิตฺวาฯ กถมิทํ กถมิทนฺติ ปวตฺติยา กถํกถา, วิจิกิจฺฉา, สา เอตสฺส อตฺถีติ กถํกถี, น กถํกถีติ อกถํกถี, นิพฺพิจิกิจฺโฉฯ ลกฺขณาทิเภทโตติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปจฺจยปริหานปฺปหายกาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตปิ หิ ปเภทโต ทฏฺฐพฺพาติฯ อุจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺตีติ เอตฺถ อุจฺฉินฺทนํ ปาตนญฺจ ตาสํ ปญฺญานํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานเมวฯ อิติ มหคฺคตานุตฺตรปญฺญานํ เอกจฺจาย จ ปริตฺตปญฺญาย อนุปฺปตฺติเหตุภูตา นีวรณธมฺมา อิตราย จ สมตฺถตํ วิหนนฺติเยวาติ ‘‘ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุตฺตาฯ อปฺเปนฺโตติ นิคเมนฺโตฯ

อตฺตนฺตปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. ตณฺหาสุตฺตาทิวณฺณนา

[199-200] นวเม ตโย ภเว อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตํ ‘‘อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานี’’ติอาทินา วุตฺตํ ตํ ตํ อตฺตโน โกฏฺฐาสภูตํ ชาลเมติสฺสา อตฺถีติ ชาลินีฯ เตนาห ‘‘ตโย วา ภเว’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว, อารมฺมเณ วาฯ อปิจาติอาทินา นิทฺเทสนเยน วิสตฺติกาปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต นิทฺเทสปาฬิยา เอกเทสํ ทสฺเสติ ‘‘วิสมูลา’’ติอาทินาฯ อยญฺเหตฺถ นิทฺเทสปาฬิ (มหานิ. 3; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 22, ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส 124) –

‘‘วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา ฯ วิสปริโภคาติ วิสตฺติกาฯ