เมนู

อายมุขานีติ นทิตฬากกนฺทรปทราทิโต อาคมนมคฺคาฯ เต จ กนฺทราเยวาติ อาห ‘‘จตสฺโส ปวิสนกนฺทรา’’ติฯ อปายมุขานีติ อปคมนมคฺคาฯ อเปนฺติ อปคจฺฉนฺติ เอเตหีติ หิ อปายา, เต เอว มุขานีติ อปายมุขานิฯ ตานิ จ อุทกนิกฺขมนจฺฉิทฺทานีติ อาห ‘‘อปวาหนจฺฉิทฺทานี’’ติ, อปายสงฺขาตานิ อุทกนิกฺขมนจฺฉิทฺทานีติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ชมฺพาลีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. นิพฺพานสุตฺตวณฺณนา

[179] นวเม อภิธมฺเม วุตฺตนเยนาติ –

‘‘กตมา หานภาคินี ปญฺญา? ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิํ กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปญฺญา, ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ ฐิติภาคินี ปญฺญาฯ อวิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปญฺญาฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสญฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปญฺญา’’ติ (วิภ. 799) –

อาทินา วิภงฺเค วุตฺตนเยน เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินฺติ ยฺวายํ อปฺปคุณสฺส ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ตํฯ กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺตีติ ตโต วุฏฺฐิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ ตุทนฺติ โจเทนฺติฯ ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา หายติ ปริหายติ, ตสฺมา ‘‘หานภาคินี ปญฺญา’’ติ วุตฺตาฯ ตทนุธมฺมตาติ ตทนุรูปสภาวาฯ สติ สนฺติฏฺฐตีติ อิทํ มิจฺฉาสติํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สมฺมาสติํฯ ยสฺส หิ ปฐมชฺฌานานุรูปสภาวา ปฐมชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต ทิสฺวา อสฺสาทยมานา อภินนฺทมานา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส นิกนฺติวเสน ปฐมชฺฌานปญฺญา เนว หายติ น วฑฺฒติ, ฐิติโกฏฺฐาสิกา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ฐิติภาคินี ปญฺญา’’ติฯ

อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิกโรโต อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการาฯ สมุทาจรนฺตีติ ปคุณโต ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ ทุติยชฺฌานาธิคมตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ, ตสฺส อุปริ ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปฺปตฺติปทฏฺฐานตาย ‘‘วิเสสภาคินี’’ติ วุตฺตาฯ

นิพฺพิทาสหคตาติ ตํเยว ปฐมชฺฌานลาภิํ ฌานโต วุฏฺฐิตํ นิพฺพิทาสงฺขาเตน วิปสฺสนาญาเณน สหคตาฯ วิปสฺสนาญาณญฺหิ ฌานงฺคเภเท วตฺตนฺเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺฐติ, ตสฺมา ‘‘นิพฺพิทา’’ติ วุจฺจติฯ สมุทาจรนฺตีติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติฯ วิราคูปสญฺหิตาติ วิราคสงฺขาเตน นิพฺพาเนน อุปสํหิตาฯ วิปสฺสนาญาณญฺหิ สกฺกา อิมินา มคฺเคน วิราคํ นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุนฺติ ปวตฺติโต ‘‘วิราคูปสํหิต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํสมฺปยุตฺตสญฺญามนสิการาปิ วิราคูปสํหิตา เอว นามฯ ตสฺส เตสํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา อริยมคฺคปฺปฏิเวธสฺส ปทฏฺฐานตาย ‘‘นิพฺเพธภาคินี’’ติ วุตฺตาติฯ

นิพฺพานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. มหาปเทสสุตฺตวณฺณนา

[180] ทสเม มหาโอกาเสติ มหนฺเต โอกาเส มหนฺตานิ ธมฺมสฺส ปติฏฺฐาปนฏฺฐานานิฯ เยสุ ปติฏฺฐาปิโต ธมฺโม นิจฺฉียติ อสนฺเทหโตฯ กานิ ปน ตานิ? อาคมนวิสิฏฺฐานิ สุตฺโตตรณาทีนิฯ ทุติยวิกปฺเป อปทิสียนฺตีติ อปเทสา, มหนฺตา อปเทสา เอเตสนฺติ มหาปเทสาฯ ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุต’’นฺติอาทินา เกนจิ อาภตสฺส ธมฺโมติ วินิจฺฉยเน การณํฯ กิํ ปน ตนฺติ? ตสฺส ยถาภตสฺส สุตฺโตตรณาทิ เอวฯ ยทิ เอวํ กถํ จตฺตาโรติ? ยสฺมา ธมฺมสฺส ทฺเว สมฺปทาโย สตฺถา สาวโก จฯ เตสุ สาวกา สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ติวิธาฯ เอวมิมมฺหา มยายํ ธมฺโม ปฏิคฺคหิโตติ อปทิสิตพฺพานํ เภเทน จตฺตาโรฯ เตนาห ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุต’’นฺติอาทิฯ ตถา จ วุตฺตํ เนตฺติยํ (เนตฺติ. 4.18) ‘‘จตฺตาโร มหาปเทสา พุทฺธาปเทโส, สงฺฆาปเทโส, คณาปเทโส, ปุคฺคลาปเทโสฯ อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติฯ พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺสาติ พุทฺธาปเทโสฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เตนาห ‘‘พุทฺธาทโย…เป.… มหาการณานี’’ติฯ

เนว อภินนฺทิตพฺพนฺติ น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, คนฺถสฺส สมฺปฏิจฺฉนํ นาม สวนนฺติ อาห ‘‘น โสตพฺพ’’นฺติฯ ปทพฺยญฺชนานีติ ปทานิ จ พฺยญฺชนานิ จ, อตฺถปทานิ พฺยญฺชนปทานิ จาติ อตฺโถฯ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตหีติ ปทานิ, อกฺขราทีนิ พฺยญฺชนปทานิฯ ปชฺชิตพฺพโต ปทานิ, สงฺกาสนาทีนิ อตฺถปทานิฯ ‘‘อฏฺฐกถายํ ปทสงฺขาตานิ พฺยญฺชนานีติ พฺยญฺชนปทาเนว วุตฺตานี’’ติ เกจิฯ อตฺถํ พฺยญฺเชนฺตีติ พฺยญฺชนานิ, พฺยญฺชนปทานิฯ เตหิ พฺยญฺชิตพฺพโต พฺยญฺชนานิ, อตฺถปทานีติ อุภยสงฺคหโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเนติ เตนาภตสุตฺตสฺส อิมสฺมิํ ปเทเสฯ ปาฬิ วุตฺตาติ เกวโล ปาฬิธมฺโม วุตฺโตฯ อตฺโถ วุตฺโตติ ปาฬิยา อตฺโถ วุตฺโต นิทฺทิฏฺโฐฯ อนุสนฺธิ กถิโตติ ยถารทฺธเทสนาย อุปริเทสนาย จ อนุสนฺธานํ กถิตํ, สมฺพนฺโธ กถิโตฯ ปุพฺพาปรํ กถิตนฺติ ปุพฺเพน ปรํ อวิรุชฺฌนญฺเจว วิเสสฏฺฐานญฺจ กถิตํ ปกาสิตํฯ เอวํ ปาฬิธมฺมาทีนิ สมฺมเทว สลฺลกฺเขตฺวา คหณํ สาธุกํ อุคฺคหณนฺติ อาห ‘‘สุฏฺฐุ คเหตฺวา’’ติฯ สุตฺเต โอตาเรตพฺพานีติ ญาเณน สุตฺเต โอคาเหตฺวา ตาเรตพฺพานิฯ ตํ ปน โอคาเหตฺวา ตรณํ ตตฺถ โอตรณํ อนุปฺปเวสนํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘โอตริตพฺพานี’’ติฯ สํสนฺเทตฺวา ทสฺสนํ สนฺทสฺสนนฺติ อาห ‘‘วินเย สํสนฺเทตพฺพานี’’ติฯ

‘‘กิํ ปน ตํ สุตฺตํ, โก วา วินโย’’ติ วิจารณายํ อาจริยานํ มติเภทมุเขน ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วินโยติ วิภงฺคปาฐมาหฯ โส หิ มาติกาสญฺญิตสฺส สุตฺตสฺส อตฺเถ สูจนโต ‘‘สุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ วิวิธนยตฺตา วิสิฏฺฐนยตฺตา จ วินโย, ขนฺธกปาโฐฯ เอวนฺติ เอวํ สุตฺตวินเยสุ ปริคฺคยฺหมาเนสุ วินยปิฏกมฺปิ น ปริยาทิยติ ปริวารปาฬิยา อสงฺคหิตตฺตาฯ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปิฏกานิ วา สุตฺตํ อตฺถสูจนาทิอตฺถสมฺภวโตฯ เอวมฺปีติ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปิฏกานิ สุตฺตํ, วินยปิฏกํ วินโยติ เอวํ สุตฺตวินยวิภาเค วุจฺจมาเนปิฯ