(7) 2. ปตฺตกมฺมวคฺโค

1-4. ปตฺตกมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[61-64] ทุติยสฺส ปฐเม เย อนิฏฺฐา น โหนฺติ, เต อิฏฺฐาติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อนิฏฺฐปฏิกฺเขเปน อิฏฺฐา’’ติฯ อิฏฺฐาติ จ ปริยิฏฺฐา วา โหตุ มา วา, อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ คเวสิตมฺปิ หิ อิฏฺฐนฺติ วุจฺจติ, ตํ อิธ นาธิปฺเปตํฯ มเนติ มนสฺมิํฯ กนฺตาติ วา กมนียา, กาเมตพฺพาติ อตฺโถฯ มนํ อปฺปายนฺตีติ อิฏฺฐภาเวน มนํ วฑฺเฒนฺติฯ กมฺมสาธโน อิธ โภค-สทฺโทติ อาห ‘‘โภคาติ ภุญฺชิตพฺพา’’ติอาทิฯ ธมฺมูปฆาตํ กตฺวา กุสลธมฺมํ วิโนเทตฺวาฯ อุปนิชฺฌายียนฺตีติ อุปชฺฌายาติ อาห ‘‘สุขทุกฺเขสุ อุปนิชฺฌายิตพฺพตฺตา’’ติ, สุขทุกฺเขสุ อุปฺปนฺเนสุ อนุสฺสริตพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺเตหีติ เอตฺถ ตตฺถ ตตฺถ สงฺคมฺม ทิฏฺฐมตฺตา นาติทฬฺหมิตฺตา สนฺทิฏฺฐา, สุฏฺฐุ ภตฺตา สิเนหวนฺโต ทฬฺหมิตฺตา สมฺภตฺตาฯ

วิสมโลภนฺติ พลวโลภํฯ สุขิตนฺติ สญฺชาตสุขํฯ ปีณิตนฺติ ธาตํ สุหิตํฯ ตถาภูโต ปน ยสฺมา พลสมฺปนฺโน โหติ, ตสฺมา ‘‘พลสมฺปนฺนํ กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ

โสภเน กายิกวาจสิกกมฺเม รโตติ สูรโต อุการสฺส ทีฆํ กตฺวา, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโมฯ โส ปน อตฺถโต สุสีลภาโวติ อาห ‘‘ขนฺติโสรจฺเจ นิวิฏฺฐาติ อธิวาสนกฺขนฺติยญฺจ สุสีลตาย จ นิวิฏฺฐา’’ติฯ เอกมตฺตานนฺติ เอกํ จิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ราคาทีนญฺหิ ปุพฺพภาคิยํ ทมนาทิ ปจฺเจกํ อิจฺฉิตพฺพํ, น มคฺคกฺขเณ วิย เอกชฺฌํ ปฏิสงฺขานมุเขน ปชหนโตฯ เอกมตฺตานนฺติ วา วิเวกวเสน เอกํ เอกากินํ อตฺตานํฯ เตเนวาห ‘‘เอกํ อตฺตโนว อตฺตภาว’’นฺติอาทิฯ อุปรูปริภูมีสูติ ฉกามสคฺคสงฺขาตาสุ อุปรูปริกามภูมีสุฯ กมฺมสฺส ผลํ อคฺคํ นามฯ ตํ ปเนตฺถ อุจฺจคามีติ อาห ‘‘อุทฺธมคฺคมสฺสา’’ติฯ สุวคฺเค นิยุตฺตา, สุวคฺคปฺปโยชนาติ วา โสวคฺคิกาฯ ทสนฺนํ วิเสสานนฺติ ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยานญฺเจว อิฏฺฐรูปาทีนญฺจ ผลวิเสสานํฯ วณฺณคฺคหเณน เจตฺถ สโก อตฺตภาววณฺโณ คหิโต, รูปคฺคหเณน พหิทฺธา รูปารมฺมณํฯ ทุติยตติยจตุตฺถานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปตฺตกมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. รูปสุตฺตวณฺณนา

[65] ปญฺจเม ปมิโนติ อุฬารตาทิวิเสสํ เอเตนาติ ปมาณํ, รุปกาโย ปมาณํ เอตสฺสาติ รูปปฺปมาโณฯ ตโต เอว รูเป ปสนฺโนติ รูปปฺปสนฺโนฯ โฆโสติ เจตฺถ ถุติโฆโสฯ ลูขนฺติ ปจฺจยลูขตาฯ ธมฺมาติ สีลาทโย คุณธมฺมา อธิปฺเปตาฯ อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ นานากรณํ ปาฬิยํเยว อาคตํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาโรหํ วา ปสฺสิตฺวา ปริณาหํ วา ปสฺสิตฺวา สณฺฐานํ วา ปสฺสิตฺวา ปาริปูริํ วา ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโนฯ

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปรวณฺณนาย ปรโถมนาย ปรปสํสนาย ปรวณฺณหาริกาย ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโนฯ

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล จีวรลูขํ วา ปสฺสิตฺวา ปตฺตลูขํ วา ปสฺสิตฺวา เสนาสนลูขํ วา ปสฺสิตฺวา วิวิธํ วา ทุกฺกรการิกํ ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโนฯ

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สีลํ วา ปสฺสิตฺวา สมาธิํ วา ปสฺสิตฺวา ปญฺญํ วา ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโน’’ติ (ปุ. ป. 171-172)ฯ

ตตฺถ อาโรหนฺติ อุจฺจตํฯ สา จ โข ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล ปมาณยุตฺตา ทฏฺฐพฺพาฯ ปริณาหนฺติ นาติกิสถูลตาวเสน ปีณตํฯ สณฺฐานนฺติ เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ สุสณฺฐิตตํ ทีฆรสฺสวฏฺฏาทิยุตฺตฏฺฐาเนสุ ตถาภาวํฯ ปาริปูรินฺติ สพฺเพสํ สรีราวยวานํ ปริปุณฺณตํ อวิกลตํฯ ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวาติ ตสฺมิํ รูเป รูปสมฺปตฺติยํ ปมาณภาวํ อุปาทายฯ ปสาทํ ชเนตีติ อธิโมกฺขํ ชเนติ อุปฺปาเทติฯ

ปรวณฺณนายาติ ‘‘อสุโก เอทิโส จ เอทิโส จา’’ติ ปรสฺส คุณวจเนนฯ ปรโถมนายาติ ปรมฺมุขา ปรสฺส สิลาฆุปฺปาทเกน อภิตฺถวเนน ปเรน ถุติวเสน, คาถาทิอุปนิพนฺธเนน วุตฺตาย โถมนายาติ วุตฺตํ โหติฯ ปรปสํสนายาติ ปรมฺมุขา ปรสฺส คุณสํกิตฺตเนนฯ

ปรวณฺณหาริกายาติ ปรมฺปรวณฺณหาริกาย ปรมฺปราย ปรสฺส กิตฺตนสทฺทสฺส อุปสํหาเรนฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ถุติโฆเสฯ

จีวรลูขนฺติ ถูลชิณฺณพหุตุนฺนกตาทิจีวรสฺส ลูขภาวํฯ ปตฺตลูขนฺติ อเนกคนฺถิกาหฏตาทิปตฺตสฺส ลูขภาวํฯ วิวิธํ วา ทุกฺกรการิกนฺติ ธุตงฺคาทิวเสน ปวตฺตนานาวิธํ ทุกฺกรจริยํฯ สีลํ วา ปสฺสิตฺวาติ สีลปาริปูริวเสน วิสุทฺธํ กายวจีสุจริตํ ญาณจกฺขุนา ปสฺสิตฺวา, ฌานาทิอธิคมสุทฺธิสมาธิํ วา วิปสฺสนาภิญฺญาสงฺขาตํ ปญฺญํ วา ปสฺสิตฺวาติ อตฺโถฯ

เอวเมตสฺมิํ จตุปฺปมาเณ โลกสนฺนิวาเส พุทฺเธสุ อปฺปสนฺนา มนฺทา, ปสนฺนา พหุกาฯ รูปปฺปมาณสฺส หิ พุทฺธรูปโต อุตฺตริ ปสาทาวหํ รูปํ นาม นตฺถิฯ โฆสปฺปมาณสฺส พุทฺธานํ กิตฺติโฆสโต อุตฺตริ ปสาทาวโห โฆโส นาม นตฺถิฯ ลูขปฺปมาณสฺส กาสิกานิ วตฺถานิ มหารหานิ กญฺจนภาชนานิ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก สพฺพสมฺปตฺติยุตฺเต ปาสาทวเร ปหาย ปํสุกูลจีวรเสลมยปตฺตรุกฺขมูลาทิเสนาสนเสวิโน พุทฺธสฺส ภควโต ลูขโต อุตฺตริ ปสาทาวหํ อญฺญํ ลูขํ นาม นตฺถิฯ ธมฺมปฺปมาณสฺส สเทวเก โลเก อสาธารณสีลาทิคุณสฺส ตถาคตสฺส สีลาทิคุณโต อุตฺตริ ปสาทาวโห อญฺโญ สีลาทิคุโณ นาม นตฺถิฯ อิติ ภควา อิมํ จตุปฺปมาณิกํ โลกสนฺนิวาสํ มุฏฺฐินา คเหตฺวา วิย ฐิโตติฯ

ปมาณิํสูติ ปมาณํ อคฺคเหสุํฯ นิยกชฺฌตฺเต ตสฺส คุณํ น ชานาตีติ ตสฺส อพฺภนฺตเร ปวตฺตมานํ สีลาทิคุณํ น ชานาติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

รูปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อหิราชสุตฺตวณฺณนา

[67] สตฺตเม ทฏฺฐวิสาเนวาติ อวธารเณน ทิฏฺฐวิสาทโย นิวตฺเตติฯ กฏฺฐมุขาทโย หิ จตฺตาโร อาสีวิสา ทฏฺฐวิโส, ทิฏฺฐวิโส, ผุฏฺฐวิโส, วาตวิโสติ ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺตีติ วิสเวควิการวเสน โสฬส วุตฺตาฯ เตสุ ทฏฺฐวิสานํเยว อิธ คหณํ, น อิตเรสนฺติ ทสฺเสติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อหิราชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. เทวทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[68] อฏฺฐเม กาเล สมฺปตฺเตติ คพฺภสฺส ปริปากคตตฺตา วิชายนกาเล สมฺปตฺเตฯ โปตกนฺติ อสฺสตริยา ปุตฺตํฯ ‘‘ผลํ เว กทลิํ หนฺตี’’ติอาทิคาถาย กุกฺกุชเกเนว ปตฺตวฏฺฏิปสวสฺส อุจฺฉินฺนตฺตา ผลุปฺปตฺติ กทลิยา ปราภวาย โหตีติ อาห ‘‘ผลํ เว กทลิํ หนฺตี’’ติฯ กุกฺกุชกํ นาม กทลิยา ปุปฺผนาฬํฯ ตถา ผลปากปริโยสานตฺตา โอสธีนํ ‘‘ผลํ เวฬุํ นฬ’’นฺติ วุตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ – ยถา อตฺตโน ผลํ กทลิเวฬุนเฬ วินาเสติ, คพฺโภ จ อสฺสตริํ, เอวํ อตฺตโน กมฺมภูโต สกฺกาโร อสปฺปุริสํ วินาเสตีติฯ

เทวทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปธานสุตฺตวณฺณนา

[69] นวเม ปทหติ เอเตหีติ ปธานานิฯ อุตฺตมวีริยานิ เสฏฺฐวีริยานิ วิสิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส สาธนโตฯ กิเลสานํ สํวรตฺถายาติ ยถา อภิชฺฌาทโย น อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ สติยา อุปฏฺฐาเนน กิเลสานํ สํวรณตฺถายฯ ปชหนตฺถายาติ กามวิตกฺกาทีนํ วิโนทนตฺถายฯ ปธานนฺติ ตสฺเสว ปชหนสฺส สาธนวเสน ปวตฺตวีริยํฯ กุสลานํ ธมฺมานํ พฺรูหนตฺถายาติ โพชฺฌงฺคสงฺขาตานํ กุสลธมฺมานํ วฑฺฒนตฺถายฯ ปธานนฺติ ตสฺเสว วฑฺฒนสฺส สาธนวเสน ปวตฺตวีริยํฯ

ปธานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ