เมนู

5. โรหิตสฺสวคฺโค

1. สมาธิภาวนาสุตฺตวณฺณนา

[41] ปญฺจมสฺส ปฐเม ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย, นิกฺกิเลสตาย นิรามิเสน สุเขน วิหรณตฺถายาติ อตฺโถฯ อิมินา จตฺตาริ ผลสมาปตฺติชฺฌานานิ ขีณาสวสฺส อาสวกฺขยาธิคมโต อปรภาเค อธิคตรูปารูปชฺฌานานิ จ กถิตานิฯ ทิพฺพจกฺขุญาณทสฺสนปฺปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุญาณปฺปฏิลาภตฺถายฯ ทิพฺพจกฺขุญาณญฺหิ รูปคตสฺส ทิพฺพสฺส อิตรสฺส จ ทสฺสนฏฺเฐน อิธ ‘‘ญาณทสฺสน’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ อาโลกสญฺญํ มนสิ กโรตีติ ทิวา วา รตฺติํ วา สูริยทีปจนฺทมณิอุกฺกาวิชฺชุลตาทีนํ อาโลโก ทิวา รตฺติญฺจ อุปลทฺโธ, ยถาลทฺธวเสเนว อาโลกํ มนสิ กโรติ จิตฺเต ฐเปติ, ตถา จ นํ มนสิ กโรติ, ยถาสฺส สุภาวิตาโลกกสิณสฺส วิย กสิณาโลโก ยถิจฺฉกํ ยาวทิจฺฉกญฺจ โส อาโลโก รตฺติยํ อุปติฏฺฐติ , เยน ตตฺถ ทิวาสญฺญํ ฐเปติ, ทิวา วิย วิคตถินมิทฺโธ โหติฯ เตนาห ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺติ’’นฺติฯ

ยถา ทิวา อาโลกสญฺญา มนสิ กตา, ตเถว นํ รตฺติมฺปิ มนสิ กโรตีติ ยถา ทิวา ทิฏฺโฐ อาโลโก, ตเถว ตํ รตฺติํ มนสิ กโรติฯ ทุติยปเทติ ‘‘ยถา รตฺติํ ตถา ทิวา’’ติ อิมสฺมิํ วากฺเยฯ เอส นโยติ อิมินา ยถา รตฺติยํ จนฺทาโลกาทิ อาโลโก ทิฏฺโฐ, เอวเมว รตฺติํ ทิฏฺฐากาเรเนว ทิวา ตํ อาโลกํ มนสิ กโรติ จิตฺเต ฐเปตีติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ อิติ วิวเฏน เจตสาติ เอวํ อปิหิเตน จิตฺเตน, ถินมิทฺธาปิธาเนน อปิหิตจิตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ อปริโยนทฺเธนาติ สมนฺตโต อนทฺเธน อสญฺฉาทิเตนฯ กิญฺจาปีติอาทินา อตฺตนา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ อาโลกสทิสํ กตํ ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺติ’’นฺติอาทินาฯ

สตฺตฏฺฐานิกสฺสาติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.214; 2.376; ม. นิ. 1.109) วุตฺตสฺส สตฺตฏฺฐานิกสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส อตฺถายฯ ปริคฺคหิตวตฺถารมฺมณตายาติ วตฺถุโน อารมฺมณสฺส จ ยาถาวโต วิทิตภาเวนฯ ยถา หิ สปฺปํ ปริเยสนฺเตน ตสฺส อาสเย วิทิเต โสปิ วิทิโต คหิโต เอว จ โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส สุกรตฺตา, เอวํ เวทนาย อาสยภูเต วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณ จ วิทิเต อาทิกมฺมิกสฺสปิ เวทนา วิทิตา คหิตา เอว โหติ สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ ตสฺสา คหณสฺส สุกรตฺตาฯ ปเคว ปริญฺญาตวตฺถุกสฺส ขีณาสวสฺสฯ ตสฺส หิ อุปฺปาทกฺขเณปิ ฐิติกฺขเณปิ ภงฺคกฺขเณปิ เวทนา วิทิตา ปากฏา โหนฺติ ‘‘ตา เวทนา เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา’’ติอาทินาฯ น เกวลญฺจ เวทนา เอว, อิธ วุตฺตา สญฺญาทโยปิ อวุตฺตา เจตนาทโยปิ วิทิตาว อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺฐนฺติ จ นิรุชฺฌนฺติ จฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเหตํ, ยทิทํ ปาฬิยํ เวทนาสญฺญาวิตกฺกคฺคหณํฯ เตน อนวเสสโต สพฺพธมฺมานมฺปิ อุปฺปาทาทิโต วิทิตภาวํ ทสฺเสติฯ

อปิจ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ, อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ, อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ

กถํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ ? อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา กมฺมสมุทโย, ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส สมุทยํ ปสฺสติฯ เอวํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติฯ กถํ เวทนาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญตุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ เอวํ เวทนาย อุปฏฺฐานํ วิทิตํ โหติฯ อิติ ขยโต ภยโต สุญฺญโต ชานาติฯ กถํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธ…เป.… เอวํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติฯ อิมินาปิ นเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิติ รูปนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท อนวเสสโต รูปสฺส สรูปนิทสฺสนตฺโถติ ตสฺส อิทํ รูปนฺติ เอเตน สาธารณโต สรูปนิทสฺสนมาห, เอตฺตกํ รูปนฺติ เอเตน อนวเสสโต, น อิโต ปรํ รูปํ อตฺถีติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส อญฺญสฺส อภาวํฯ อิติ เวทนาติอาทีสุปิ อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา, อิโต ปรํ เวทนา นตฺถิฯ อยํ สญฺญา…เป.… อิเม สงฺขารา…เป.… อิทํ วิญฺญาณํ, เอตฺตกํ วิญฺญาณํ, อิโต ปรํ วิญฺญาณํ นตฺถีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ

ญาเณน ชานิตฺวา ปโรปรานิฯ ปโรปรานีติ ปรานิ จ โอปรานิ จฯ อุตฺตมาธมานีติ ปรตฺตภาวสกตฺตภาวาทีนิ อุตฺตมาธมานิฯ จลิตนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํฯ อนีโฆติ ราคาทิอีฆรหิโตฯ อตาริ โสติ โส เอวรูโป อรหา ชาติชรํ อตริฯ

สมาธิภาวนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-4. ปญฺหพฺยากรณสุตฺตาทิวณฺณนา

[42-44] ทุติเย เอเตสํ ปญฺหานนฺติ เอกํสพฺยากรณาทีนํ จตุนฺนํ ปญฺหานํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน พฺยากรณํ ชานาตีติ ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘อนิจฺจา นาม จกฺขุ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ปน ‘‘น เกวลํ จกฺขุเมว, โสตมฺปิ อนิจฺจ’’นฺติ เอวํ วิภชิตฺวา พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘ยถา จกฺขุํ ตถา โสตํ, ยถา โสตํ ตถา จกฺขุ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘เกนฏฺเฐน ปุจฺฉสี’’ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทสฺสนฏฺเฐน ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น หี’’ติ พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘อนิจฺจฏฺเฐน ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อามา’’ติ พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติอาทีนิ ปุฏฺเฐน ปน ‘‘อพฺยากตเมตํ ภควตา’’ติ ฐเปตพฺโพ, เอส ปญฺโห น พฺยากาตพฺโพติ เอวํ ชานาตีติ อตฺโถฯ อตฺถสมาคเมนาติ อตฺถสฺส ปฏิลาเภน ลทฺธพฺเพนฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมโย เอว อภิสมโย, อภิมุขภาเวน วา สมโย อภิสมโยติ เอวเมตฺถ ปทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ตติยจตุตฺถานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปญฺหพฺยากรณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. โรหิตสฺสสุตฺตาทิวณฺณนา

[45-46] ปญฺจเม (สํ. นิ. ฏี. 1.1.107) เอโกกาเสติ จกฺกวาฬสฺส ปริยนฺตสญฺญิเต เอกสฺมิํ โอกาเสฯ ภุมฺมนฺติ ‘‘ยตฺถา’’ติ อิทํ ภุมฺมวจนํฯ สามญฺญโต วุตฺตมฺปิ ‘‘โส โลกสฺส อนฺโต’’ติ วจนโต วิสิฏฺฐวิสยเมว โหติฯ ‘‘น ชายติ, น มียตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น จวติ, น อุปปชฺชตี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ อปราปรํ…เป.… คหิต’’นฺติฯ ปทคมเนนาติ ปทสา คมเนนฯ สตฺถา สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ สนฺธาย วทติ อุปริ สพฺพานิ ปกาเสตุกาโมฯ สงฺขารโลกสฺส หิ อนฺโต นิพฺพานํฯ

ทฬฺหํ ถิรํ ธนุ เอตสฺสาติ ทฬฺหธนฺวา, โส เอว ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ทฬฺหธนู’’ติฯ อุตฺตมปฺปมาณํ นาม สหสฺสถามธนุฯ ธนุคฺคณฺหนสิปฺปจิตฺตกตาย ธนุคฺคโห, น ธนุคฺคหณมตฺเตนาติ อาห ‘‘ธนุคฺคโหติ ธนุอาจริโย’’ติฯ ‘‘ธนุคฺคโห’’ติ วตฺวา ‘‘สิกฺขิโต’’ติ วุตฺเต ธนุสิกฺขาย สิกฺขิโตติ วิญฺญายติฯ สิกฺขา จ เอตฺตเกน กาเลน สิกฺขนฺตสฺส อุกฺกํสคตา โหตีติ อาห ‘‘ทฺวาทส วสฺสานิ ธนุสิปฺปํ สิกฺขิโต’’ติฯ อุสภปฺปมาเณติ วีสติ ยฏฺฐิโย อุสภํ, ตสฺมิํ อุสภปฺปมาเณ ปเทเสฯ วาลคฺคนฺติ วาลโกฏิํฯ กตหตฺโถติ ปริจิตหตฺโถฯ