7. อปริหานิยสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม นิพฺพานสนฺติเกเยว จรตีติ กิเลสนิพฺพานสฺส อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส จ สนฺติเกเยว จรติ ‘‘น จิรสฺเสว อธิคมิสฺสตี’’ติ กตฺวา ฯ คาถาย อปฺปมาทรโตติ สมถวิปสฺสนาย อปฺปมชฺชเน รโต อภิรโต, อปฺปมาเทเนว รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมนฺโตติ อตฺโถฯ ปมาทํ ภยโต ปสฺสนฺโตติ นิรยูปปตฺติอาทิภยเหตุโต ปมาทํ ภยโต ปสฺสนฺโตฯ อภพฺโพ ปริหานายาติ โส เอวรูโป สมถวิปสฺสนาธมฺเมหิ มคฺคผเลหิ วา ปริหานาย อภพฺโพฯ สมถวิปสฺสนาโต หิ สมฺปตฺตโต น ปริหายติ, อิตรานิ จ อปฺปตฺตานิ ปาปุณาตีติฯ

อปริหานิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปติลีนสุตฺตวณฺณนา

[38] อฏฺฐเม อนฺตวา โลโกติ เอกปสฺเสน วฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ ‘‘โลโก’’ติ คาเหน วา ตกฺเกน วา อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ ลาภี หิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสิตฺวา คณฺหาติ, อิตโร ตกฺกมตฺเตนฯ อนนฺตวาติ สมนฺตโต วฑฺฒิตํ อปฺปมาณํ กสิณนิมิตฺตํ ‘‘โลโก’’ติ คาเหน วา ตกฺเกน วา อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ชีโว สรีรญฺจ เอกเมว วตฺถูติ อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ วิสฺสฏฺฐานีติ สกปริจฺจชนวเสน นิสฺสฏฺฐานิฯ วนฺตานีติ อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ จตฺตมฺปิ หิ เกจิ คณฺหนฺติ, นยิทเมวนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘วนฺตานี’’ติ วุตฺตํฯ น หิ ยํ เยน วนฺตํ, น โส ตํ ปุน อาทียติฯ วนฺตมฺปิ กิญฺจิ สสนฺตติลคฺคํ สิยา, นยิทเมวนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘มุตฺตานี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ฉินฺนพนฺธนานิ กตานี’’ติ, สนฺตติโต วินิโมจนวเสน ฉินฺนพนฺธนานิ กตานีติ อตฺโถฯ มุตฺตมฺปิ กิญฺจิ มุตฺตพนฺธนํ วิย ผลํ กุหิญฺจิ ติฏฺฐติ, น เอวมิทนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปหีนานี’’ติ วุตฺตํฯ ยถา กิญฺจิ ทุนฺนิสฺสฏฺฐํ ปุน อาทาย สมฺมเทว นิสฺสฏฺฐํ ‘‘ปฏินิสฺสฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ วิปสฺสนาย นิสฺสฏฺฐานิ อาทินฺนสทิสานิ มคฺเคน ปหีนานิ ปฏินิสฺสฏฺฐานิ นาม โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏินิสฺสฏฺฐานี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ยถา น ปุน จิตฺตํ อาโรหนฺติ, เอวํ ปฏินิสฺสชฺชิตานี’’ติฯ

กาเมสนาติ กามานํ เอสนา, กามสงฺขาตา วา เอสนา กาเมสนาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ตตฺถ กตมา กาเมสนา? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามปิปาสา กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ, อยํ วุจฺจติ กาเมสนา’’ติ, ตสฺมา กามราโค ‘‘กาเมสนา’’ติ เวทิตพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘กาเมสนา…เป.… อนาคามิมคฺเคน ปหีนา’’ติฯ ภวานํ เอสนา ภเวสนาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ตตฺถ กตมา ภเวสนา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป.… ภวชฺโฌสานํ, อยํ วุจฺจติ ภเวสนา’’ติ, ตสฺมา ภเวสนราโค รูปารูปภวปตฺถนาติ เวทิตพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘ภเวสนา ปน อรหตฺตมคฺเคน ปหียตี’’ติฯ

พฺรหฺมจริยสฺส เอสนา พฺรหฺมจริเยสนาฯ สา จ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส, ทิฏฺฐิคติกสมฺมตพฺรหฺมจริยสฺส จ คเวสนวเสน ทฺวิปฺปการาติ อาห ‘‘พฺรหฺมจริยํ เอสิสฺสามี’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐิคติกสมฺมตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส เอสนาปิ หิ พฺรหฺมจริเยสนาติ วุจฺจติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตารํ ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปติฏฺฐาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห, อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริเยสนา’’ติ (วิภ. 919)ฯ

ตสฺมา ทิฏฺฐิคติกสมฺมตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส เอสนา ทิฏฺฐพฺรหฺมจริเยสนาติ เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘ทิฏฺฐิพฺรหฺมจริเยสนา ปน โสตาปตฺติมคฺเคเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติฯ เอตฺตาวตา จ ราคทิฏฺฐิโย เอสนาติ ทสฺสิตํ โหติฯ น เกวลญฺจ ราคทิฏฺฐิโย เอว เอสนา, ตเทกฏฺฐํ กมฺมมฺปิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา กาเมสนา? กามราโค ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ กาเมสนาฯ

ตตฺถ กตมา ภเวสนา? ภวราโค ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ ภเวสนาฯ ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริเยสนา’’ติ (วิภ. 919)ฯ

นววิธมาโนติ ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 4.108; ธ. ส. 1121; วิภ. 866; มหานิ. 21) อาคโต นววิธมาโนฯ

‘‘กาเมสนา’’ติอาทิคาถาย ปน พฺรหฺมจริเยสนา สหาติ พฺรหฺมจริเยสนาย สทฺธิํฯ วิภตฺติโลเปน หิ อยํ นิทฺเทโสฯ กรณตฺเถ วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘พฺรหฺมจริเยสนาย สทฺธิํ กาเมสนา ภเวสนาติ ติสฺโส เอสนา’’ติฯ ตาสุ พฺรหฺมจริเยสนํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิติสจฺจปรามาโส, ทิฏฺฐิฏฺฐานา สมุสฺสยา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – อิติ เอวํ สจฺจนฺติ ปรามาโส อิติสจฺจปรามาโสฯ อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ ทิฏฺฐิยา ปวตฺติอาการํ ทสฺเสติฯ ทิฏฺฐิโย เอว สพฺพานตฺถเหตุภาวโต ทิฏฺฐิฏฺฐานาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมาหํ, ภิกฺขเว, วชฺชํ วทามี’’ติ (อ. นิ. 1.310)ฯ ตา เอว จ อุปรูปริ วุทฺธิยา มานโลภาทิกิเลสสมุสฺสยเนน วฏฺฏทุกฺขสมุสฺสยเนน จ สมุสฺสยา, ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ มิจฺฉาภินิวิสมานา สพฺพานตฺถเหตุกา กิเลสทุกฺขูปจยโต เหตุภูตา จ ทิฏฺฐิโย พฺรหฺมจริเยสนาติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ปวตฺติอาการโต นิพฺพตฺติโต จ พฺรหฺมจริเยสนา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

สพฺพราควิรตฺตสฺสาติ สพฺเพหิ กามภวราเคหิ วิรตฺตสฺสฯ ตโต เอว ตณฺหากฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุตฺตตฺตา ตณฺหากฺขยวิมุตฺติโน อรหโตฯ เอสนา ปฏินิสฺสฏฺฐาติ กาเมสนา, ภเวสนา สพฺพโส นิสฺสฏฺฐา ปหีนาฯ ทิฏฺฐิฏฺฐานา สมูหตาติ พฺรหฺมจริเยสนาสงฺขาตา ทิฏฺฐิฏฺฐานา จ ปฐมมคฺเคเนว สมุคฺฆาติตาฯ เอวมฺปิ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปติลีนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุชฺชยสุตฺตวณฺณนา

[39] นวเม อนุกุลยญฺญนฺติ อนุกุลํ กุลานุกฺกมํ อุปาทาย ทาตพฺพทานํฯ เตนาห ‘‘อมฺหากํ…เป.… กุลานุกุลวเสน ยชิตพฺพ’’นฺติฯ วํสปรมฺปราย ปจฺฉา ทุคฺคตปุริเสหิ ปทาตพฺพทานํฯ เอวรูปํ กุลํ สีลวนฺเต อุทฺทิสฺส นิพทฺธทานํ, ตสฺมิํ กุเล ทลิทฺทานิปิ น อุปจฺฉินฺทนฺติฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – อนาถปิณฺฑิกสฺส ฆเร ปญฺจ สลากภตฺตสตานิ ทียิํสุฯ ทนฺตมยสลากานํ ปญฺจสตานิ อเหสุํฯ อถ ตํ กุลํ อนุกฺกเมน ทาลิทฺทิเยน อภิภูตํฯ เอกา ตสฺมิํ กุเล ทาริกา เอกสลากโต อุทฺธํ ทาตุํ นาสกฺขิฯ สาปิ ปจฺฉา สาตวาหนํ รฏฺฐํ คนฺตฺวา ขลํ โสเธตฺวา ลทฺธธญฺเญน ตํ สลากํ อทาสิฯ เอโก เถโร รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา ตโต ปฏฺฐาย ปุน ปญฺจปิ สลากสตานิ ปวตฺเตสิฯ

อสฺสเมธนฺติอาทีสุ โปราณกราชกาเล กิร สสฺสเมธํ, ปุริสเมธํ, สมฺมาปาสํ, วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน โลกํ สงฺคณฺหิํสุฯ ตตฺถ นิปฺผนฺนสสฺสโต ทสมภาคคฺคหณํ สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตาติ อตฺโถฯ มหาโยธานํ ฉมาสิกภตฺตเวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสงฺคณฺหเน เมธาวิตาติ อตฺโถฯ ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺเถ เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินา วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นามฯ ตญฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ หทเย พนฺธิตฺวา วิย ฐเปติ, ตสฺมา สมฺมาปาสนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ตาต, มาตุลา’’ติอาทินา ปน สณฺหวาจาภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, เปยฺยวชฺชํ ปิยวจนตาติ อตฺโถฯ เอวํ จตูหิ วตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฏฺฐํ อิทฺธญฺเจว โหติ ผีตญฺจ ปหูตอนฺนปานํ เขมํ นิรพฺพุทํ, มนุสฺสา มุทา โมทนา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรทฺวารา วิหรนฺติฯ อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติฯ อยํ โปราณิกา ปเวณีฯ อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อิมญฺจ รฏฺฐสมฺปตฺติํ ปริวตฺเตนฺตา อุมฺมูลํ กตฺวา อสฺสเมธํ ปุริสเมธนฺติอาทิเก ปญฺจ ยญฺเญ นาม อกํสุฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา พฺราหฺมณธมฺมิยสุตฺเต –