สมณธมฺมสฺส อนุโลมาติ สมณธมฺมสฺส สมถวิปสฺสนาภาวนาย, อริยมคฺคสฺเสว วา อนุจฺฉวิกา อปฺปิจฺฉตาทโยฯ ตุฏฺฐจิตฺตสฺส ภิกฺขุโนติ ตุฏฺฐจิตฺเตน ภิกฺขุนาฯ อธิคฺคหิตา โหนฺตีติ ปฏิปกฺขธมฺเม อภิภวิตฺวา คหิตา โหนฺติฯ อนฺโตคตาติ อพฺภนฺตรคตาฯ น ปริพาหิราติ น พาหิรา กตาฯ

สนฺตุฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อริยวํสสุตฺตวณฺณนา

[28] อฏฺฐเม วํส-สทฺโท ‘‘ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสีทตี’’ติอาทีสุ ทฺวินฺนํ โคปานสีนํ สนฺธานฏฺฐาเน ฐเปตพฺพทณฺฑเก อาคโตฯ

‘‘วํโส วิสาโล จ ยถา วิสตฺโต,

ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;

วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน,

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ –

อาทีสุ กฏฺฐเกฯ ‘‘เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโท วํสตาลสทฺโท’’ติอาทีสุ ตูริยวิเสเส, เวณูติปิ วุจฺจติ ฯ ‘‘ภินฺเนน ปิฏฺฐิวํเสน มโต หตฺถี’’ติอาทีสุ หตฺถิอาทีนํ ปิฏฺฐิเวมชฺเฌ ปเทเสฯ ‘‘กุลวํสํ ฐเปสฺสามี’’ติอาทีสุ กุลนฺวเยฯ ‘‘วํสานุรกฺขโก ปเวณีปาลโก’’ติอาทีสุ คุณานุปุพฺพิยํ คุณานํ ปพนฺธปฺปวตฺติยํฯ อิธ ปน จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาสงฺขาตคุณานํ ปพนฺเธ ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺส ปน วํสสฺส กุลนฺวยํ คุณนฺวยญฺจ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขตฺติยวํโสติ ขตฺติยกุลวํโสฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ สมณวํโส ปน สมณตนฺติ สมณปเวณีฯ มูลคนฺธาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ยถา สารคนฺธาทีนํ สงฺคโห, เอวเมตฺถ โครสาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, ทุติเยน ปน อาทิ-สเทน กาสิกวตฺถสปฺปิมณฺฑาทีนํฯ

อริย-สทฺโท อมิลกฺเขสุปิ มนุสฺเสสุ ปวตฺตติ, เยสํ นิวสนฏฺฐานํ อริยํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ

ยถาห ‘‘ยาวตา, อานนฺท, อริยํ อายตน’’นฺติ (ที. นิ. 2.152; อุทา. 76)ฯ โลกิยสาธุชเนสุปิ ‘‘เย หิ โว อริยา ปริสุทฺธกายสมาจารา, เตสํ อหํ อญฺญตโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.35)ฯ อิธ ปน เย ‘‘อารกา กิเลเสหี’’ติอาทินา ลทฺธนิพฺพจนา ปฏิวิทฺธอริยสจฺจา, เต เอว อธิปฺเปตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เก ปน เต อริยา’’ติ ปุจฺฉํ กตฺวา ‘‘อริยา วุจฺจนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เย มหาปณิธานกปฺปโต ปฏฺฐาย ยาวายํ กปฺโป, เอตฺถนฺตเร อุปฺปนฺนา สมฺมาสมฺพุทฺธาฯ เต ตาว สรูปโต ทสฺเสตฺวา ตทญฺเญปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺเธ พุทฺธสาวเก จ สงฺคเหตฺวา อนวเสสโต อริเย ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยาว สาสนํ อนฺตรธายติ, ตาว สตฺถา ธรติ เอว นามาติ อิมเมว ภควนฺตํฯ เย เจตรหิ พุทฺธสาวกา, เต จ สนฺธาย ปจฺจุปฺปนฺนคฺคหณํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล เต เต ปจฺจุปฺปนฺนาติ เจ, อตีตานาคตคฺคหณํ น กตฺตพฺพํ สิยาฯ

อิทานิ ยถา ภควา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามิ, ยทิทํ ฉ ฉกฺกานี’’ติ ฉฉกฺกเทสนาย (ม. นิ. 3.420) อฏฺฐหิ ปเทหิ วณฺณํ อภาสิฯ เอวํ มหาอริยวํสเทสนาย อริยานํ วํสํ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อริยวํสา อคฺคญฺญา รตฺตญฺญา วํสญฺญา โปราณา, อสํกิณฺณา อสํกิณฺณปุพฺพา น สํกียนฺติ น สํกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺฐา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหี’’ติ เยหิ นวหิ ปเทหิ วณฺณํ อภาสิ, ตานิ ตาว อาเนตฺวา โถมนาวเสเนว วณฺเณนฺโต ‘‘เต โข ปเนเต’’ติอาทิมาหฯ อคฺคาติ ชานิตพฺพา สพฺพวํเสหิ เสฏฺฐภาวโต เสฏฺฐภาวสาธนโต จฯ

รตฺตญฺญา จิรรตฺตาติ ชานิตพฺพา รตฺตญฺญูหิ พุทฺธาทีหิ เตหิ จ ตถา อนุฏฺฐิตตฺตาฯ วํสาติ ชานิตพฺพาติ พุทฺธาทีนํ อริยานํ วํสาติ ชานิตพฺพาฯ โปราณาติ ปุราตนาฯ น อธุนปฺปตฺติกาติ น อธุนาตนาฯ อวิกิณฺณาติ น ขิตฺตา น ฉฑฺฑิตาฯ เตนาห ‘‘อนปนีตา’’ติฯ น อปนีตปุพฺพาติ น ฉฑฺฑิตปุพฺพา, ติสฺสนฺนมฺปิ สิกฺขานํ ปริปูรณูปายภาวโต น ปริจฺจตฺตปุพฺพาฯ ตโต เอว อิทานิปิ น อปนียนฺติ, อนาคเตปิ น อปนียิสฺสนฺติเยวฯ ธมฺมสภาวสฺส วิชานเนน วิญฺญูฯ

สมิตปาปา สมณา เจว พาหิตปาปา พฺราหฺมณา จฯ เตหิ อปฺปฏิกุฏฺฐา อปฺปฏิกฺขิตฺตาฯ เย หิ น ปฏิกฺโกสิตพฺพา, เต อนินฺทิตพฺพาฯ อครหิตพฺพา อปริจฺจชิตพฺพตาย อปฺปฏิกฺขิปิตพฺพา โหนฺตีติฯ

สนฺตุฏฺโฐติ เอตฺถ ยถาธิปฺเปตสนฺโตสเมว ทสฺเสนฺเตน ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโฐติ วุตฺตํ, ฌานวิปสฺสนาทิวเสนปิ อิธ ภิกฺขุโน สนฺตุฏฺฐตา โหตีติฯ อิตรีตเรนาติ อิตเรน อิตเรนฯ อิตรสทฺโท อนิยมวจโน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุจฺจมาโน ยํ-กิญฺจิสทฺเทหิ สมานตฺโถ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เยน เกนจี’’ติฯ สฺวายํ อนิยมวาจิตาย เอว ยถา ถูลาทีนํ อญฺญตรวจโน, เอวํ ยถาลทฺธาทีนมฺปิ อญฺญตรวจโนติฯ ตตฺถ ทุติยปกฺขสฺเสว อิธ อิจฺฉิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข’’ติอาทิมาหฯ นนุ จ ยถาลทฺธาทโยปิ ถูลาทโย เอว? สจฺจเมตํ, ตถาปิ อตฺถิ วิเสโสฯ โย หิ ยถาลทฺเธสุ ถูลาทีสุ สนฺโตโส, โส ยถาลาภสนฺโตโสว, น อิตโรฯ น หิ โส ปจฺจยมตฺตสนฺนิสฺสโย อิจฺฉิโต, อถ โข อตฺตโน กายพลสารุปฺปภาวสนฺนิสฺสโยปิฯ ถูลทุกาทโย ตโยปิ จีวเร ลพฺภนฺติ, มชฺฌิโม จตุปจฺจยสาธารโณ, ปจฺฉิโม ปน จีวเร เสนาสเน จ ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิเม ตโย สนฺโตเสติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกนเยน วุตฺตํฯ เย หิ ปรโต คิลานปจฺจยํ ปิณฺฑปาเต เอว ปกฺขิปิตฺวา จีวเร วีสติ, ปิณฺฑปาเต ปนฺนรส, เสนาสเน ปนฺนรสาติ สมปญฺญาส สนฺโตสา วุจฺจนฺติ, เต สพฺเพปิ ยถารหํ อิเมสุ เอว ตีสุ สนฺโตเสสุ สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉนฺตีติฯ

จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ ‘‘อิทํ นาม จีวรํ กปฺปิย’’นฺติ ชาติโต จีวรํ ชานิตพฺพํฯ จีวรเขตฺตนฺติ จีวรสฺส อุปฺปตฺติกฺเขตฺตํฯ ปํสุกูลนฺติ ปํสุกูลจีวรํ, ปํสุกูลลกฺขณปฺปตฺตํ จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ จีวรสนฺโตโสติ จีวเร ลพฺภมาโน สพฺโพ สนฺโตโส ชานิตพฺโพฯ จีวรปฺปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิ, ยานิ โคเปนฺโต จีวรสนฺโตเสน สมฺมเทว สนฺตุฏฺโฐ โหตีติฯ โขมกปฺปาสิกโกเสยฺยกมฺพลสาณภงฺคานิ โขมาทีนิฯ ตตฺถ โขมํ นาม โขมสุตฺเตหิ วายิตํ โขมปฏฺฏจีวรํฯ ตถา เสสานิปิฯ สาณนฺติ สาณวากสุตฺเตหิ กตจีวรํฯ ภงฺคนฺติ ปน โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ, เอกจฺจานิ วา มิสฺเสตฺวา กตจีวรํฯ ภงฺคมฺปิ วากมยเมวาติ เกจิฯ ฉาติ คณนปริจฺเฉโทฯ

ยทิ เอวํ อิโต อญฺญา วตฺถชาติ นตฺถีติ? โน นตฺถิฯ สา ปน เอเตสํ อนุโลมาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกูลาทีนี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน ปตฺตุณฺณํ, โสมารปฏฺฏํ, จีนปฏฺฏํ, อิทฺธิชํ, เทวทินฺนนฺติ เตสํ สงฺคโหฯ ตตฺถ ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตาฯ ปตฺตุณฺณเทเส สญฺชาตวตฺถํ ปตฺตุณฺณํฯ ‘‘โกเสยฺยวิเสโส’’ติ หิ อภิธานโกเส วุตฺตํฯ โสมารเทเส จีนเทเส จ ชาตวตฺถานิ โสมารจีนปฏฺฏานิฯ ปตฺตุณฺณาทีนิ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตาฯ อิทฺธิชํ เอหิภิกฺขูนํ ปุญฺญิทฺธิยา นิพฺพตฺตจีวรํ, ตํ โขมาทีนํ อญฺญตรํ โหตีติ เตสํ เอว อนุโลมํฯ เทวตาหิ ทินฺนจีวรํ เทวทินฺนํ, ตํ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ ชาลินิยา เทวกญฺญาย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ทินฺนวตฺถสทิสํ, ตมฺปิ โขมาทีนํเยว อนุโลมํ โหติ เตสุ อญฺญตรภาวโตฯ

อิมานีติ อนฺโตคธาวธารณวจนํ, อิมานิ เอวาติ อตฺโถฯ พุทฺธาทีนํ ปริโภคโยคฺคตาย กปฺปิยจีวรานิฯ อิทานิ อวธารเณน นิวตฺติตานิ เอกเทเสน ทสฺเสตุํ ‘‘กุสจีร’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กุสติเณหิ อญฺเญหิ วา ตาทิเสหิ ติเณหิ กตจีวรํ กุสจีรํฯ อกฺกวากาทีหิ วาเกหิ กตจีวรํ วากจีรํฯ จตุกฺโกเณหิ ติโกเณหิ วา ผลเกหิ กตจีวรํ ผลกจีรํฯ มนุสฺสานํ เกเสหิ กตกมฺพลํ เกสกมฺพลํฯ จามริวาลอสฺสวาลาทีหิ กตํ วาลกมฺพลํฯ มกจิตนฺตูหิ วายิโต โปตฺถโกฯ จมฺมนฺติ มิคจมฺมาทิ ยํ กิญฺจิ จมฺมํฯ อุลูกปกฺเขหิ คนฺถิตฺวา กตจีวรํ อุลูกปกฺขํฯ ภุชปตฺตตจาทิมยํ รุกฺขทุสฺสํฯ ติรีฏกนฺติ อตฺโถฯ สุขุมตราหิ ลตาหิ ลตาวาเกหิ วา วายิตํ ลตาทุสฺสํฯ เอรกวาเกหิ กตํ เอรกทุสฺสํฯ ตถา กทลิทุสฺสํฯ สุขุเมหิ เวฬุวิลีเวหิ กตํ เวฬุทุสฺสํฯ อาทิ-สทฺเทน วกฺกลาทีนํ สงฺคโหฯ อกปฺปิยจีวรานิ ติตฺถิยทฺธชภาวโตฯ

อฏฺฐนฺนํ มาติกานํ วเสนาติ ‘‘สีมาย เทติ, กติกาย เทตี’’ติอาทินา (มหาว. 379) อาคตานํ อฏฺฐนฺนํ จีวรุปฺปตฺติมาติกานํ วเสนฯ จีวรานํ ปฏิลาภกฺเขตฺตทสฺสนตฺถญฺหิ ภควตา ‘‘อฏฺฐิมา, ภิกฺขเว, มาติกา’’ติอาทินา มาติกา ฐปิตาฯ มาติกาติ หิ มาตโร จีวรุปฺปตฺติชนิกาติฯ

โสสานิกนฺติ สุสาเน ปติตํฯ ปาปณิกนฺติ อาปณทฺวาเร ปติตํฯ รถิยนฺติ ปุญฺญตฺถิเกหิ วาตปานนฺตเรน รถิกาย ฉฑฺฑิตโจฬกํฯ สงฺการกูฏกนฺติ สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺฑิตโจฬกํฯ สินานนฺติ นหานโจฬกํ, ยํ ภูตเวชฺเชหิ สสีสํ นหายิตฺวา กาลกณฺณิโจฬนฺติ ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติฯ ติตฺถนฺติ ติตฺถโจฬํ, สินานติตฺเถ ฉฑฺฑิตปิโลติกาฯ อคฺคิทฑฺฒนฺติ อคฺคินา ทฑฺฒปฺปเทสํฯ ตญฺหิ มนุสฺสา ฉฑฺเฑนฺติฯ โคขายิตาทีนิ ปากฏาเนวฯ ตานิปิ หิ มนุสฺสา ฉฑฺเฑนฺติฯ ธชํ อุสฺสาเปตฺวาติ นาวํ อาโรหนฺเตหิ วา ยุทฺธํ ปวิสนฺเตหิ วา ธชยฏฺฐิํ อุสฺสาเปตฺวา, ตตฺถ พทฺธํ วาเตน อานีตํ เตหิ ฉฑฺฑิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

สาทกภิกฺขุนาติ คหปติจีวรสฺส สาทิยนภิกฺขุนาฯ เอกมาสมตฺตนฺติ จีวรมาสสญฺญิตํ เอกมาสมตฺตํ วิตกฺเกตุํ วฏฺฏติ, น ตโต ปรนฺติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพสฺสปิ หิ ตณฺหานิคฺคหตฺถา สาสเน ปฏิปตฺตีติฯ ปํสุกูลิโก อทฺธมาเสเนว กโรติ อปรปฺปฏิพทฺธตฺตา ปฏิลาภสฺส, อิตรสฺส ปน ปรปฺปฏิพทฺธตฺตา มาสมตฺตํ อนุญฺญาตํฯ อิทํ มาสฑฺฒมาสมตฺตํ…เป.… วิตกฺกสนฺโตโส วิตกฺเกนฺตสฺส ปริมิตกาลิกตฺตาฯ มหาเถรํ ตตฺถ อตฺตโน สหายํ อิจฺฉนฺโตปิ ครุคารเวน ‘‘คามทฺวารํ, ภนฺเต, คมิสฺสามิ’’อิจฺเจวาหฯ เถโรปิ ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ‘‘อหมฺปาวุโส, คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน วิตกฺกสฺส อวสโร มา โหตู’’ติ ปญฺหํ ปุจฺฉมาโน คามํ ปาวิสิฯ อุจฺจารปลิพุทฺโธติ อุจฺจาเรน ปีฬิโตฯ ตทา ภควโต ทุกฺกรกิริยานุสฺสรณมุเขน ตถาคเต อุปฺปนฺนสฺส ปีติโสมนสฺสเวคสฺส พลวภาเวน กิเลสานํ วิกฺขมฺภิตตฺตา ตสฺมิํเยว…เป.… ตีณิ ผลานิ ปตฺโตฯ

กตฺถ ลภิสฺสามีติ จินฺตนาปิ ลาภาสาปุพฺพิกาติ ตถา ‘‘อจินฺเตตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สุนฺทรํ ลภิสฺสามิ, มนาปํ ลภิสฺสามี’’ติเอวมาทิจินฺตนาย กา นาม กถา, กถํ ปน คนฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานสีเสเนว คมน’’นฺติฯ เตน จีวรํ ปฏิจฺจ กิญฺจิปิ น จินฺเตตพฺพเมวาติ ทสฺเสติฯ อเปสโล อปฺปติรูปายปิ ปริเยสนาย ปจฺจโย ภเวยฺยาติ ‘‘เปสลํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อาหริยมานนฺติ สุสานาทีสุ ปติตํ วตฺถํ ‘‘อิเม ภิกฺขู ปํสุกูลปริเยสนํ จรนฺตี’’ติ ญตฺวา เกนจิ ปุริเสน ตโต อานียมานํฯ เอวํ ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสปีติ เอวํ ปฏิลาภสนฺโตสํ อโกเปตฺวา ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสปิฯ

อตฺตโน ปโหนกมตฺเตเนวาติ ยถาลทฺธานํ ปํสุกูลานํ เอกปฏฺฏทุปฏฺฏานํ อตฺถาย อตฺตโน ปโหนกปฺปมาเณเนวฯ อวธารเณน อุปริ ปจฺจาสํ นิวตฺเตติฯ คาเม ภิกฺขาย อาหิณฺฑนฺเตน สปทานจารินา วิย ทฺวารปฺปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนํ นาม โลลุปฺปสฺส ทูรสมุสฺสาริตตฺตาฯ

ยาเปตุนฺติ อตฺตภาวํ ปวตฺเตตุํฯ โธวนุปเคนาติ โธวนโยคฺเคนฯ ปณฺณานีติ อมฺพชมฺพาทิปณฺณานิฯ อโกเปตฺวาติ สนฺโตสํ อโกเปตฺวาฯ ปโหนกนีหาเรเนวาติ อนฺตรวาสกาทีสุ ยํ กาตุกาโม, ตสฺส ปโหนกนิยาเมเนว ยถาลทฺธํ ถูลสุขุมาทิํ คเหตฺวา กรณํฯ ติมณฺฑลปฺปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสวาติ นิวาสนํ เจ นาภิมณฺฑลํ, ชาณุมณฺฑลํ, อิตรญฺเจ คลวาฏมณฺฑลํ , ชาณุมณฺฑลนฺติ ติมณฺฑลปฺปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํฯ ตํ ปน อตฺถโต ติณฺณํ จีวรานํ เหฏฺฐิมนฺเตน วุตฺตปริมาณํเยว โหติฯ อวิจาเรตฺวา น วิจาเรตฺวาฯ

กุสิพนฺธนกาเลติ มณฺฑลานิ โยเชตฺวา สิพฺพนกาเลฯ สตฺต วาเรติ สตฺต สิพฺพนวาเรฯ กปฺปพินฺทุอปเทเสน กสฺสจิ วิการสฺส อกรณํ กปฺปสนฺโตโสฯ

สีตปฺปฏิฆาตนาทิ อตฺถาปตฺติโต สิชฺฌตีติ มุขฺยเมว จีวรปริโภเค ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘หิริโกปีนปฺปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ภควา ‘‘ยาวเทว หิริโกปีนปฺปฏิจฺฉาทนตฺถ’’นฺติ (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58; มหานิ. 206)ฯ วฏฺฏติ, น ตาวตา สนฺโตโส กุปฺปติ สมฺภารานํ ทกฺขิเณยฺยานํ อลาภโตฯ สารณียธมฺเม ฐตฺวาติ สีลวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สาธารณโภคิภาเว ฐตฺวาฯ อิตีติอาทินา ปฐมสฺเสว อริยวํสสฺส ปํสุกูลิกงฺคเตจีวริกงฺคานํ เตสญฺจสฺส ปจฺจยตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติ อิเม ธมฺมา อญฺญมญฺญสฺส สมุฏฺฐาปกา อุปตฺถมฺภกา จา’’ติ ทีเปติฯ เอส นโย อิโต ปเรสุฯ

สนฺตุฏฺโฐ โหติ วณฺณวาทีติ เอตฺถ จตุกฺโกฏิกํ สมฺภวติฯ ตตฺถ จตุตฺโถเยว ปกฺโข วณฺณิตโถมิโตติ ตถา เทสนา กตาฯ เอโก สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ เสยฺยถาปิ เถโร นาฬโกฯ เอโก น สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ เสยฺยถาปิ อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโตฯ

เอโก เนว สนฺตุฏฺโฐ โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ เสยฺยถาปิ เถโร ลาฬุทายิ ฯ เอโก สนฺตุฏฺโฐ เจว โหติ, สนฺโตสสฺส จ วณฺณํ กเถติ เสยฺยถาปิ เถโร มหากสฺสโปฯ

อเนสนนฺติ อยุตฺตํ เอสนํฯ เตนาห ‘‘อปฺปติรูป’’นฺติ, สาสเน ฐิตานํ อปฺปติรูปํ อโยคฺคํฯ โกหญฺญํ กโรนฺโตติ จีวรุปฺปาทนนิมิตฺตํ ปเรสํ กุหนํ วิมฺหาปนํ กโรนฺโตฯ อุตฺตสตีติ ตณฺหาสนฺตาเสน อุปรูปริ ตสติฯ ปริตสฺสตีติ ปริโต ตสฺสติฯ ยถา สพฺเพ กายวจิปฺปโยคา ตทตฺถา เอว ชายนฺติ, เอวํ สพฺพภาเคหิ ตสติฯ คธิตํ วุจฺจติ คิทฺโธ, โส เจตฺถ อภิชฺฌาลกฺขโณ อธิปฺเปโตฯ คธิตํ เอตสฺส นตฺถีติ อคธิโตติ อาห ‘‘วิคตโลภคิทฺโธ’’ติฯ มุจฺฉนฺติ ตณฺหาวเสน มุยฺหนํฯ ตสฺส สมุสฺสยสฺส อธิคตํ อนาปนฺโน อนุปคโตฯ อโนตฺถโต อนชฺโฌตฺถโตฯ อปริโยนทฺโธติ ตณฺหจฺฉทเนน อจฺฉาทิโตฯ อาทีนวํ ปสฺสมาโนติ ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจ โทสํ ปสฺสนฺโตฯ คธิตปริโภคโต นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ , อิทมฏฺฐิกตาฯ ตํ ปชานาตีติ นิสฺสรณปญฺโญฯ เตนาห ‘‘ยาวเทว…เป.… ชานนฺโต’’ติฯ

เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ อตฺตานํ เนว อุกฺกํเสติ น อุกฺขิปติ น อุกฺกฏฺฐโต ทหติฯ อหนฺติอาทิ อุกฺกํสนาการทสฺสนํฯ น วมฺเภติ น หีเฬติ น นิหีนโต ทหติฯ ตสฺมิํ จีวรสนฺโตเสติ ตสฺมิํ ยถาวุตฺเต วีสติวิเธ จีวรสนฺโตเสฯ กามญฺเจตฺถ วุตฺตปฺปการสนฺโตสคฺคหเณเนว จีวรเหตุ อเนสนาปชฺชนาทิปิ คหิตเมว ตสฺมิํ สติ ตสฺส ภาวโต, อสติ จ อภาวโตฯ วณฺณวาทิตาอตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนานิ ปน คหิตานิ น โหนฺตีติ ‘‘วณฺณวาทาทีสุ วา’’ติ วิกปฺโป วุตฺโตฯ เอตฺถ จ ทกฺโขติอาทิ เยสํ ธมฺมานํ วเสนสฺส ยถาวุตฺตสนฺโตสาที อิชฺฌนฺติ, ตํทสฺสนํฯ ตตฺถ ทกฺโขติ อิมินา เตสํ สมุฏฺฐาปนปญฺญํ ทสฺเสติฯ อนลโสติ อิมินา ปคฺคณฺหนวีริยํ, สมฺปชาโนติ อิมินา ปาริหาริยปญฺญํ, ปฏิสฺสโตติ อิมินา ตตฺถ อสมฺโมสวุตฺติํ ทสฺเสติฯ

ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพติ ปเภทโต ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพฯ ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตนฺติ ปิณฺฑปาตสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ

ปิณฺฑปาตสนฺโตโส ชานิตพฺโพติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสปฺปเภโท ชานิตพฺโพฯ อิธ เภสชฺชมฺปิ ปิณฺฑปาตคติกเมวฯ อาหริตพฺพโต หิ สปฺปิอาทีนมฺปิ คหณํ กตํฯ

ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตํ ปิณฺฑปาตสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํ เขตฺตํ วิย เขตฺตํฯ อุปฺปชฺชติ เอตฺถ, เอเตนาติ จ อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ สงฺฆโต วา หิ ภิกฺขุโน ปิณฺฑปาโต อุปฺปชฺชติ อุทฺทิสฺสวเสน วาฯ ตตฺถ สกลสฺส สงฺฆสฺส ทาตพฺพภตฺตํ สงฺฆภตฺตํฯ กติปเย ภิกฺขู อุทฺทิสิตฺวา อุทฺเทเสน ทาตพฺพภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํฯ นิมนฺเตตฺวา ทาตพฺพภตฺตํ นิมนฺตนํฯ สลากาย ทาตพฺพภตฺตํ สลากภตฺตํฯ เอกสฺมิํ ปกฺเข เอกทิวสํ ทาตพฺพภตฺตํ ปกฺขิกํฯ อุโปสเถ อุโปสเถ ทาตพฺพภตฺตํ อุโปสถิกํฯ ปาฏิปททิวเส ทาตพฺพภตฺตํ ปาฏิปทิกํฯ อาคนฺตุกานํ ทาตพฺพภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํฯ ธุรเคเห เอว ฐเปตฺวา ทาตพฺพภตฺตํ ธุรภตฺตํฯ กุฏิํ อุทฺทิสฺส ทาตพฺพภตฺตํ กุฏิภตฺตํฯ คามวาสิอาทีหิ วาเรน ทาตพฺพภตฺตํ วารภตฺตํฯ วิหารํ อุทฺทิสฺส ทาตพฺพภตฺตํ วิหารภตฺตํฯ เสสานิ ปากฏาเนวฯ

วิตกฺเกติ ‘‘กตฺถ นุ โข อหํ อชฺช ปิณฺฑาย จริสฺสามี’’ติฯ ‘‘สฺเว กตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ เถเรน วุตฺเต ‘‘อสุกคาเม, ภนฺเต’’ติ กามเมตํ ปฏิวจนทานํ, เยน ปน จิตฺเตน จินฺเตตฺวา ตํ วุตฺตํ, ตํ สนฺธายาห ‘‘เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา’’ติฯ ตโต ปฏฺฐายาติ วิตกฺกมาฬเก ฐตฺวา วิตกฺกิตกาลโต ปฏฺฐายฯ ตโต ปรํ วิตกฺเกนฺโต อริยวํสา จุโต โหตีติ อิทํ ติณฺณมฺปิ อริยวํสิกานํ วเสน คเหตพฺพํ, น เอกจาริกสฺเสวฯ สพฺโพปิ หิ อริยวํสิโก เอกวารเมว วิตกฺเกตุํ ลภติ, น ตโต ปรํฯ ปริพาหิโรติ อริยวํสิกภาวโต พหิภูโตฯ สฺวายํ วิตกฺกสนฺโตโส กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน น กุปฺปติ วิสุชฺฌติ จฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ เตเนวาห ‘‘กมฺมฏฺฐานสีเสน คนฺตพฺพ’’นฺติฯ คเหตพฺพเมวาติ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโทฯ ยาปนมตฺตเมว คเหตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิคฺคหเณฯ อปฺปนฺติ อตฺตโน ยาปนปฺปมาณโตปิ อปฺปํ คเหตพฺพํ ทายกสฺส จิตฺตาราธนตฺถํฯ ปมาเณเนวาติ อตฺตโน ปมาเณเนว อปฺปํ คเหตพฺพํฯ ปมาเณน คเหตพฺพนฺติ เอตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิคฺคหณสฺมิญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มกฺเขตีติ วิทฺธํเสติ อปเนติฯ วินิปาเตติ วินาเสติ อฏฺฐานวินิโยเคนฯ สาสนนฺติ สตฺถุสาสนํ อนุสิฏฺฐิํ น กโรติ น ปฏิปชฺชติฯ

สปทานจารินา วิย ทฺวารปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโสติ อาห ‘‘ทฺวารปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพ’’นฺติฯ

หราเปตฺวาติ อธิกํ อปเนตฺวาฯ อาหารเคธโต นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํฯ ชิฆจฺฉาย ปฏิวิโนทนตฺถํ กตา, กายสฺส ฐิติอาทิปโยชนํ ปน อตฺถาปตฺติโต อาคตเมวาติ อาห ‘‘ชิฆจฺฉาย…เป.… สนฺโตโส นามา’’ติฯ นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพํ ตทหุปีติ อธิปฺปาโยฯ อิตรตฺถ ปน สิกฺขาปเทเนว วาริตํฯ สารณียธมฺเม ฐิเตนาติ สีลวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สาธารณโภคิภาเว ฐิเตนฯ

เสนาสเนนาติ สยเนน อาสเนน จฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ มญฺจาทิเก วิหาราทิเก จ เสติ, ตํ เสนํฯ ยตฺถ ยตฺถ ปีฐาทิเก อาสติ, ตํ อาสนํฯ ตทุภยํ เอกโต กตฺวา ‘‘เสนาสน’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘มญฺโจ’’ติอาทิฯ ตตฺถ มญฺโจ มสารกาทิฯ ตถา ปีฐํฯ มญฺจภิสิ, ปีฐภิสีติ ทุวิโธ ภิสิฯ วิหาโร ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโส, ‘‘ทีฆมุขปาสาโท’’ติ เกจิฯ อฑฺฒโยโค ทีฆปาสาโท, ‘‘เอกปสฺสจฺฉาทนกเสนาสน’’นฺติ เกจิฯ ปาสาโทติ จตุรสฺสปาสาโท, ‘‘อายตจตุรสฺสปาสาโท’’ติ เกจิฯ หมฺมิยนฺติ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทฯ คุหาติ เกวลา ปพฺพตคุหาฯ เลณํ ทฺวารพนฺธํฯ อฏฺโฏ พหลภิตฺติกเคหํ, ยสฺส โคปานสิโย อคฺคเหตฺวา อิฏฺฐกาหิ เอว ฉทนํ โหติ, ‘‘อฏฺฏลากาเรน กรียตี’’ติปิ วทนฺติฯ มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกโณ ปฏิสฺสยวิเสโส, ‘‘วฏฺฏากาเรน กตเสนาสน’’นฺติ เกจิฯ

ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สาทโก ภิกฺขุ ‘อหํ กตฺถ วสิสฺสามี’ติ วิตกฺเกตี’’ติอาทินา ยถารหํ ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ ‘‘ตโต ปรํ วิตกฺเกนฺโต อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโร, เสนาสนํ กุหิํ ลภิสฺสามีติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว คนฺตพฺพ’’นฺติ จ เอวมาทิ สพฺพํ ปุริมนเยเนวฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ปจฺจยสนฺโตสํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา คิลานปจฺจยสนฺโตโส น คหิโตติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘คิลานปจฺจโย ปน ปิณฺฑปาเต เอว ปวิฏฺโฐ’’ติ อาห, อาหริตพฺพตาสามญฺเญนาติ อธิปฺปาโยฯ

ยทิ เอวํ ตตฺถาปิ ปิณฺฑปาเต วิย วิตกฺกสนฺโตสาทโยปิ ปนฺนรส สนฺโตสา อิจฺฉิตพฺพาติ? โนติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ นนุ เจตฺถ ทฺวาทเสว ธุตงฺคานิ วินิโยคํ คตานิ, เอกํ ปน เนสชฺชิกงฺคํ น กตฺถจิ วินิยุตฺตนฺติ อาห ‘‘เนสชฺชิกงฺคํ ภาวนารามอริยวํสํ ภชตี’’ติฯ อยญฺจ อตฺโถ อฏฺฐกถารุฬฺโห เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ

ปถวิํ ปตฺถรมาโน วิยาติอาทิ อริยวํสเทสนาย สุทุกฺกรภาวทสฺสนํ มหาวิสยตฺตา ตสฺสา เทสนายฯ ยสฺมา นยสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ โหติ, อริยมคฺคาธิคมาย วิตฺถารโต ปวตฺติยมานา เทสนา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ อยญฺจ ภาวนารามอริยวํสกถา อริยมคฺคาธิคมาย วิตฺถารโต ปวตฺติยมานา เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สหสฺสนยปฏิมณฺฑิตํ…เป.… เทสนํ อารภี’’ติฯ

ปฏิปกฺขวิธมนโต อภิมุขภาเวน รมณํ อารมณํ อาราโมติ อาห ‘‘อภิรตีติ อตฺโถ’’ติฯ พฺยธิกรณานมฺปิ ปทานํ วเสน ภวติ พาหิรตฺถสมาโส ยถา ‘‘อุรสิโลโม กณฺเฐกาโฬ’’ติ อาห ‘‘ภาวนาย อาราโม อสฺสาติ ภาวนาราโม’’ติฯ อภิรมิตพฺพฏฺเฐน วา อาราโม, ภาวนา อาราโม อสฺสาติ ภาวนาราโมติ เอวมฺเปตฺถ สมาสโยชนา เวทิตพฺพาฯ ภาเวนฺโต รมตีติ เอเตน ภาวนารามสทฺทานํ กตฺตุสาธนตํ กมฺมธารยสมาสตญฺจ ทสฺเสติฯ ‘‘ปชหนฺโต รมตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปหานาราโมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

กามํ ‘‘เนสชฺชิกงฺคํ ภาวนารามอริยวํสํ ภชตี’’ติ วุตฺตํ ภาวนานุโยคสฺส อนุจฺฉวิกตฺตา, เนสชฺชิกงฺควเสน ปน เนสชฺชิกสฺส ภิกฺขุโน เอกจฺจาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺติภาโวติ ตมฺปิ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘เตรสนฺนํ ธุตงฺคาน’’นฺติ วตฺวา วินยํ ปตฺวา ครุเก ฐาตพฺพนฺติ อิจฺฉิตตฺตา สลฺเลขสฺส อปริจฺจชนวเสน ปฏิปตฺติ นาม วินเย ฐิตสฺเสวาติ อาห ‘‘เตรสนฺนํ…เป.… กถิตํ โหตี’’ติฯ กามํ สุตฺตาภิธมฺมปิฏเกสุปิ ตตฺถ ตตฺถ สีลกถา อาหฏาเยว, เยหิ ปน คุเณหิ สีลสฺส โวทานํ โหติ, เตสุ กถิเตสุ ยถา สีลกถาพาหุลฺลํ วินยปิฏกํ กถิตํ โหติ, เอวํ ภาวนากถาพาหุลฺลํ สุตฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกญฺจ จตุตฺเถน อริยวํเสน กถิเตน กถิตเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ภาวนาราเมน อวเสสํ ปิฏกทฺวยํ กถิต’’นฺติฯ

‘‘โส เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต รมตี’’ติ เนกฺขมฺมปทํ อาทิํ กตฺวา ตตฺถ เทสนาย ปวตฺตตฺตา สพฺเพสมฺปิ วา สมถวิปสฺสนามคฺคธมฺมานํ ยถาสกํ ปฏิปกฺขโต นิกฺขมเนน เนกฺขมฺมสญฺญิตานํ ตตฺถ อาคตตฺตา โส ปาโฐ เนกฺขมฺมปาฬีติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘เนกฺขมปาฬิยา กเถตพฺโพ’’ติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺเพปิ กุสลา ธมา, เนกฺขมฺมนฺติ ปวุจฺจเร’’ติฯ ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยนาติ ทสุตฺตรสุตฺตนฺตธมฺเมน (ที. นิ. 3.350 อาทโย) ทสุตฺตรสุตฺตนฺเต อาคตนเยนาติ วา อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

โสติ ชาคริยํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุฯ เนกฺขมฺมนฺติ กาเมหิ นิกฺขนฺตภาวโต เนกฺขมฺมสญฺญิตํ ปฐมชฺฌานูปจารํ, โส ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติอาทินา (วิภ. 508) อาคโตฯ ปฐมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคภาวนา หิ อิธาธิปฺเปตา, ตสฺมา ‘‘อพฺยาปาท’’นฺติอาทีสุปิ เอวเมว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สอุปายานญฺหิ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ อฏฺฐารสนฺนํ มหาวิปสฺสนานํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานญฺจ วเสเนตฺถ เทสนา ปวตฺตาติฯ ตตฺถ อพฺยาปาทนฺติ เมตฺตาฯ อาโลกสญฺญนฺติ วิภูตํ กตฺวา มนสิกรเณน อุปฏฺฐิตอาโลกสญฺชานนํฯ อวิกฺเขปนฺติ สมาธิํฯ ธมฺมววตฺถานนฺติ กุสลาทิธมฺมานํ ยาถาวนิจฺฉยํ, ‘‘สปจฺจยนามววตฺถาน’’นฺติปิ วทนฺติฯ เอวํ กามจฺฉนฺทาทินีวรณปฺปหาเนน ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส ปฐมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาย ภาวนารามตํ ปหานารามตญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สห อุปาเยน อฏฺฐสมาปตฺตีหิ อฏฺฐารสหิ จ มหาวิปสฺสนาหิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ญาณ’’นฺติอาทิมาหฯ นามรูปปริคฺคหณกงฺขาวิตรณานญฺหิ วิพนฺธภูตสฺส โมหสฺส ทูรีกรเณน ญาตปริญฺญาย ฐิตสฺส อนิจฺจสญฺญาทโย สิชฺฌนฺติฯ ตถา ฌานสมาปตฺตีสุ อนภิรตินิมิตฺเตน ปาโมชฺเชน ตตฺถ อนภิรติยา วิโนทิตาย ฌานาทีนํ สมธิคโมติ สมาปตฺติวิปสฺสนํ อรติวิโนทนอวิชฺชาปทาลนอุปาโยฯ อุปฺปฏิปาฏินิทฺเทโส ปน นีวรณสภาวาย อวิชฺชาย เหฏฺฐานีวรเณสุ สงฺคหทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิญฺจาปิ ปฐมชฺฌานูปจาเรเยว ทุกฺขํ, จตุตฺถชฺฌานูปจาเรเยว สุขํ ปหียติ, อติสยปฺปหานํ ปน สนฺธายาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ สุขทุกฺเข’’ติฯ

อนิจฺจสฺส , อนิจฺจนฺติ จ อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนา, เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย อนุปสฺสนาเยตํ นามํฯ นิจฺจสญฺญนฺติ สงฺขตธมฺเมสุ นิจฺจา สสฺสตาติ ปวตฺตํ มิจฺฉาสญฺญํฯ สญฺญาสีเสน ทิฏฺฐิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ นิพฺพิทานุปสฺสนนฺติ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตํ อนุปสฺสนํฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํฯ วิราคานุปสฺสนนฺติ วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตํ อนุปสฺสนํฯ นิโรธานุปสฺสนนฺติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนํฯ ‘‘เต สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, อายติํ สมุทยวเสน น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เอวํ วา อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนาฯ เตเนวาห ‘‘นิโรธานุปสฺสนาย นิโรเธติ โน สมุเทตี’’ติฯ มุจฺจิตุกามตา หิ อยํ พลปฺปตฺตาติฯ ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาฯ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา หิ อยํฯ อาทานนฺติ นิจฺจาทิวเสน คหณํฯ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณานํ วเสน เอกตฺตคฺคหณํ ฆนสญฺญาฯ อายูหนํ อภิสงฺขรณํฯ อวตฺถาวิเสสาปตฺติ วิปริณาโมฯ ธุวสญฺญนฺติ ถิรภาวคฺคหณํฯ

นิมิตฺตนฺติ สมูหฆนวเสน, สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สงฺขารานํ สวิคฺคหตํฯ ปณิธินฺติ ราคาทิปณิธิํฯ สา ปนตฺถโต ตณฺหาวเสน สงฺขาเรสุ นินฺนตาฯ อภินิเวสนฺติ อตฺตานุทิฏฺฐิฯ อนิจฺจทุกฺขาทิวเสน สพฺพธมฺมตีรณํ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาฯ สาราทานาภินิเวสนฺติ อสาเร สารนฺติ คหณวิปลฺลาสํฯ ‘‘อิสฺสรกุตฺตาทิวเสน โลโก สมุปฺปนฺโน’’ติ อภินิเวโส สมฺโมหาภินิเวโสฯ เกจิ ปน ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธานนฺติอาทินา (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) ปวตฺตสํสยาปตฺติ สมฺโมหาภินิเวโส’’ติ วทนฺติฯ สงฺขาเรสุ ตาณเลณภาวคฺคหณํ อาลยาภินิเวโสฯ ‘‘อาลยรตา อาลยสมฺมุทิตา’’ติ (ที. นิ. 2.64, 67; ม. นิ. 1.281; 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7, 8) จ วจนโต อาลโย ตณฺหา, สาเยว จกฺขาทีสุ รูปาทีสุ จ อภินิเวสวเสน ปวตฺติยา อาลยาภินิเวโสติ เกจิฯ เอวํ ฐิตา เต สงฺขารา ปฏินิสฺสชฺชียนฺตีติ ปวตฺตํ ญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาฯ วฏฺฏโต วิคตตฺตา วิวฏฺฏํ นิพฺพานํ, ตตฺถ อารมฺมณสงฺขาเตน อนุปสฺสเนน ปวตฺติยา วิวฏฺฏานุปสฺสนา โคตฺรภุฯ สํโยคาภินิเวสนฺติ สํยุชฺชนวเสน สงฺขาเรสุ นิเวสนํฯ ทิฏฺเฐกฏฺเฐติ ทิฏฺฐิยา สหชาเตกฏฺเฐ ปหาเนกฏฺเฐ จฯ

โอฬาริเกติ อุปริมคฺควชฺเฌ กิเลเส อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ, อญฺญถา ทสฺสนปฺปหาตพฺพาปิ ทุติยมคฺควชฺเฌหิปิ โอฬาริกาติฯ อณุสหคเตติ อณุภูเตฯ อิทํ เหฏฺฐิมมคฺควชฺเฌ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํฯ สพฺพกิเลเสติ อวสิฏฺฐสพฺพกิเลเสฯ น หิ ปฐมาทิมคฺเคหิปิ ปหีนา กิเลสา ปุน ปหียนฺตีติฯ

เอวนฺติ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.41, 95) เนกฺขมฺมปาฬิยา โยชนํ นิคเมตฺวา ทีฆนิกาเยติอาทินา ทสุตฺตรปริยาเยน (ที. นิ. 3.350 อาทโย) โยชนํ ทสฺเสติ ฯ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมตีติ จ นยิทํ ทสุตฺตรสุตฺเต (ที. นิ. 3.350 อาทโย) อาคตนิยาเมน วุตฺตํ, ตตฺถ ปน ‘‘เอโก ธมฺโม ภาเวตพฺโพ, เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ’’ติ เทสนา อาคตาฯ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อตฺถโต เภโท นตฺถิ, ตสฺมา ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.41, 95) เนกฺขมฺมปาฬิยํ อาคตนีหาเรเนว ‘‘เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมตี’’ติ วุตฺตํฯ เอส นโย เสสวาเรสุปิฯ

เอวนฺติอาทินา ทสุตฺตรปริยาเยน (ที. นิ. 3.350 อาทโย) โยชนํ นิคเมตฺวา อิทานิ สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยน (ม. นิ. 1.105 อาทโย) โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘มชฺฌิมนิกาเย’’ติอาทิ อารทฺธํฯ กามญฺเจตฺถ กายานุปสฺสนาวเสเนว สํขิปิตฺวา โยชนา กตา, เอกวีสติยา ปน ฐานานํ วเสนปิ โยชนา กาตพฺพาฯ อิทานิ อภิธมฺมนิทฺเทสปริยาเยน ทสฺเสตุํ ‘‘อภิธมฺเม นิทฺเทสปริยาเยนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อนิจฺจโตติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. 2.698; วิสุทฺธิ. มหาฏี. 2.698) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

อุกฺกณฺฐิตนฺติ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ ปนฺตเสนาสเนสุ จ อุกฺกณฺฐาทิญฺจ, อนนุโยโคติ อตฺโถฯ อริยวํสปูรโก ธีโร สีลวา ภิกฺขุ อริยวํสปริปูรณสฺส เภทํ อนิจฺฉนฺโต สมาหิโต วิปสฺสโก จ ปจฺจยฆาเตน อรติยา รติยา จ สหิตา อภิภวิตา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อรติรติสโห, ภิกฺขเว, ธีโร’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อริยวํสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ธมฺมปทสุตฺตวณฺณนา

[29] นวเม ฌานาทิเภโท ธมฺโม ปชฺชติ เอเตนาติ ธมฺมปทํ, อนภิชฺฌาว ธมฺมปทํ อนภิชฺฌาธมฺมปทํ, อนภิชฺฌาปธาโน วา ธมฺมโกฏฺฐาโส อนภิชฺฌาธมฺมปทํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ อตฺถโต ปน อนภิชฺฌาธมฺมปทํ นาม อโลโภ วา อโลภสีเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วาฯ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ นาม เมตฺตา วา เมตฺตาสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วาฯ สมฺมาสติธมฺมปทํ นาม สูปฏฺฐิตสฺสติ วา สติสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วาฯ สมฺมาสมาธิธมฺมปทํ นาม อฏฺฐสมาปตฺติ วา อฏฺฐสมาปตฺติสีเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วาฯ ทสอสุภวเสน วา อธิคตชฺฌานาทีนิ อนภิชฺชา ธมฺมปทํฯ จตุพฺรหฺมวิหารวเสน อธิคตานิ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํฯ ทสานุสฺสติ อาหาเรปฏิกูลสญฺญาวเสน อธิคตานิ สมฺมาสติธมฺมปทํฯ ทสกสิณอานาปานวเสน อธิคตานิ สมฺมาสมาธิธมฺมปทํฯ อนภิชฺฌาลูติ อนภิชฺฌายนสีโลฯ อภิปุพฺโพ เฌสทฺโท อภิชฺฌายนฏฺโฐฯ เตเนวาห ‘‘นิตฺตณฺโห หุตฺวา’’ติฯ ปกติภาวํ อวิชหนฺเตนาติ ปริสุทฺธภาวํ สภาวสงฺขาตอนวชฺชสงฺขาตํ ปกติภาวํ อวิชหนฺเตนฯ สาวชฺชธมฺมสมุปฺปตฺติยา หิ จิตฺตสฺส อนวชฺชภาโว ชหิโต โหตีติฯ

ธมฺมปทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ