ตถา จาตุริยํฯ ปริกฺขตภาโว ปริกฺขตตา, ปริขณิตฺวา ฐปิตสฺเสว ทฬฺหสิงฺคารสฺเสตํ นามํฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ เอวํ สพฺเพหิ วาเรหิ กิเลสสิงฺคารตาว กถิตาฯ

อุคฺคตนฬาติ นฬสทิสํ ตุจฺฉมานํ อุกฺขิปิตฺวา วิจรณกาฯ เตนาห ‘‘ตุจฺฉมานํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตา’’ติฯ ยสฺมา เต กุหนาทิโยคโต น สมฺมาปฏิปนฺนา, ตสฺมา ‘‘มม สนฺตกา น โหนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อปคตาติ ยทิปิ เต มม สาสเน ปพฺพชิตา, ยถานุสิฏฺฐํ ปน อปฺปฏิปชฺชนโต อปคตา เอว อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อิโต เต สุวิทูเร ฐิตาติ ทสฺเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘นภญฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร,

ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;

ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ,

สตญฺจ ธมฺโม อสตญฺจ ราชา’’ติฯ (ชา. 2.21.414);

สพฺพตฺถ ปตฺถฏตาย เวปุลฺลํ ปาปุณนฺตีติ สพฺพตฺถ ปตฺถฏภาเวน สีลาทิธมฺมกฺขนฺธปาริปูริยา เวปุลฺลํ ปาปุณนฺติฯ

กุหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สนฺตุฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[27] สตฺตเม นิทฺโทสานีติ อวชฺชรหิตานิ อาคมนสุทฺธิโต กายมณฺฑนาทิกิเลสวตฺถุภาวาภาวโต จฯ ตตฺถ สุลภตาย ปริเยสนทุกฺขสฺส อภาโว ทสฺสิโต, อปฺปตาย ปริหรณทุกฺขสฺสปิ อภาโว ทสฺสิโต, อนวชฺชตาย อครหิตพฺพตาย ภิกฺขุสารุปฺปภาโว ทสฺสิโต โหติฯ อปฺปตาย วา ปริตฺตาสสฺส อวตฺถุตา, สุลภตาย เคธาทีนํ อวตฺถุตา, อนวชฺชตาย อาทีนวทสฺสนนิสฺสรณปญฺญานํ อตฺถิตา ทสฺสิตา โหติฯ อปฺปตาย วา ลาเภน น โสมนสฺสํ ชนยนฺติ, อลาเภน น โทมนสฺสํ ชนยนฺติ, อนวชฺชตาย วิปฺปฏิสารนิมิตฺตํ อญฺญาณุเปกฺขํ น ชนยนฺติ อวิปฺปฏิสารวตฺถุภาวโตฯ

ปํสุกูลนฺติ สงฺการกูฏาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ฐิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปํสุกูลํ วิยาติ ปํสุกูลํ, ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลนฺติ เอวํ ลทฺธนามํ รถิกาทีสุ ปติตนนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา กตจีวรํฯ รุกฺขมูลนฺติ วิเวกานุรูปํ ยํ กิญฺจิ รุกฺขสมีปํฯ ยํ กิญฺจิ มุตฺตนฺติ ยํ กิญฺจิ โคมุตฺตํฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘โคมุตฺตปริภาวิตหรีตกขณฺฑํ ปูติมุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ‘‘ปูติภาเวน อาปณาทิโต วิสฺสฏฺฐํ ฉฑฺฑิตํ อปริคฺคหิตํ ยํ กิญฺจิ เภสชฺชํ ปูติมุตฺตนฺติ อธิปฺเปต’’นฺติ อปเรฯ

ยโต โขติ ปจฺจตฺเต นิสฺสกฺกวจนํ, ยํ โขติ วุตฺตํ โหติฯ เตน ตุฏฺโฐ โหตีติ วุตฺตกิริยํ ปรามสติฯ ตุฏฺโฐติ สนฺตุฏฺโฐฯ อิทมสฺสาหนฺติ ยฺวายํ จตุพฺพิเธน ยถาวุตฺเตน ปจฺจเยน อปฺเปน สุลเภน สนฺโตโส, อิทํ อิมสฺส ภิกฺขุโน สีลสํวราทีสุ อญฺญตรํ เอกํ สามญฺญงฺคํ สมณภาวการณนฺติ อหํ วทามิฯ สนฺตุฏฺฐสฺส หิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปริปุณฺณํ โหติ, สมถวิปสฺสนา จ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ อถ วา สามญฺญํ นาม อริยมคฺโค, ตสฺส สงฺเขปโต ทฺเว องฺคา พาหิรํ อชฺฌตฺติกนฺติฯ ตตฺถ พาหิรํ สปฺปุริสูปนิสฺสโย สทฺธมฺมสฺสวนญฺจฯ อชฺฌตฺติกํ ปน โยนิโสมนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ จฯ เตสุ ยสฺมา ยถารหํ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติภูตา ตสฺส มูลภูตา เจเต ธมฺมา, ยทิทํ อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺฐิตา ปวิวิตฺตตา อสํสฏฺฐตา อารทฺธวีริยตาติ เอวมาทโย, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อิทมสฺสาหํ อญฺญตรํ สามญฺญงฺคนฺติ วทามี’’ติฯ

เสนาสนมารพฺภาติ วิหาราทิํ มญฺจปีฐาทิญฺจ เสนาสนํ นิสฺสายฯ จีวรํ ปานโภชนนฺติ นิวาสนาทิจีวรํ อมฺพปานกาทิปานํ ขาทนียโภชนียาทิภุญฺชิตพฺพวตฺถุญฺจ อารพฺภาติ สมฺพนฺโธฯ วิฆาโตติ วิฆาตภาโว, จิตฺตสฺส ทุกฺขํ น โหตีติ โยชนาฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ‘‘อมุกสฺมิํ นาม อาวาเส ปจฺจยา สุลภา’’ติ ลภิตพฺพฏฺฐานคมเนน วา ‘‘มยฺหํ ปาปุณาติ, น ตุยฺห’’นฺติ วิวาทาปชฺชเนน วา นวกมฺมกรณาทิวเสน วา เสนาสนาทีนิ ปริเยสนฺตานํ อสนฺตุฏฺฐานํ อิจฺฉิตาลาภาทินา โย วิฆาโต จิตฺตสฺส โหติ, โส ตตฺถ สนฺตุฏฺฐสฺส น โหติฯ ทิสา นปฺปฏิหญฺญตีติ สนฺตุฏฺฐิยา จาตุทฺทิสภาเวน ทิสา น ปฏิหนติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนา’’ติ (สุ. นิ. 42)ฯ

สมณธมฺมสฺส อนุโลมาติ สมณธมฺมสฺส สมถวิปสฺสนาภาวนาย, อริยมคฺคสฺเสว วา อนุจฺฉวิกา อปฺปิจฺฉตาทโยฯ ตุฏฺฐจิตฺตสฺส ภิกฺขุโนติ ตุฏฺฐจิตฺเตน ภิกฺขุนาฯ อธิคฺคหิตา โหนฺตีติ ปฏิปกฺขธมฺเม อภิภวิตฺวา คหิตา โหนฺติฯ อนฺโตคตาติ อพฺภนฺตรคตาฯ น ปริพาหิราติ น พาหิรา กตาฯ

สนฺตุฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อริยวํสสุตฺตวณฺณนา

[28] อฏฺฐเม วํส-สทฺโท ‘‘ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสีทตี’’ติอาทีสุ ทฺวินฺนํ โคปานสีนํ สนฺธานฏฺฐาเน ฐเปตพฺพทณฺฑเก อาคโตฯ

‘‘วํโส วิสาโล จ ยถา วิสตฺโต,

ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;

วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน,

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ –

อาทีสุ กฏฺฐเกฯ ‘‘เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโท วํสตาลสทฺโท’’ติอาทีสุ ตูริยวิเสเส, เวณูติปิ วุจฺจติ ฯ ‘‘ภินฺเนน ปิฏฺฐิวํเสน มโต หตฺถี’’ติอาทีสุ หตฺถิอาทีนํ ปิฏฺฐิเวมชฺเฌ ปเทเสฯ ‘‘กุลวํสํ ฐเปสฺสามี’’ติอาทีสุ กุลนฺวเยฯ ‘‘วํสานุรกฺขโก ปเวณีปาลโก’’ติอาทีสุ คุณานุปุพฺพิยํ คุณานํ ปพนฺธปฺปวตฺติยํฯ อิธ ปน จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาสงฺขาตคุณานํ ปพนฺเธ ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺส ปน วํสสฺส กุลนฺวยํ คุณนฺวยญฺจ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขตฺติยวํโสติ ขตฺติยกุลวํโสฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ สมณวํโส ปน สมณตนฺติ สมณปเวณีฯ มูลคนฺธาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ยถา สารคนฺธาทีนํ สงฺคโห, เอวเมตฺถ โครสาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, ทุติเยน ปน อาทิ-สเทน กาสิกวตฺถสปฺปิมณฺฑาทีนํฯ

อริย-สทฺโท อมิลกฺเขสุปิ มนุสฺเสสุ ปวตฺตติ, เยสํ นิวสนฏฺฐานํ อริยํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ