ผุฏฺฐสฺส ปรมา สนฺตีติ อสฺส อเนน ขีณาสเวน พุทฺเธน ปรมา สนฺติ ญาณผุสเนน ผุฏฺฐาติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ผุฏฺฐสฺสา’’ติอาทิฯ นิพฺพาเน กุโตจิ ภยํ นตฺถีติ กุโตจิ ภยการณโต นิพฺพาเน ภยํ นตฺถิ อสงฺขตภาเวน สพฺพโส เขมตฺตาฯ เตนาห ภควา – ‘‘เขมญฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ เขมคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. 4.379-408)ฯ นิพฺพานปฺปตฺตสฺส วา กุโตจิ ภยํ นตฺถีติ นิพฺพานํ อกุโตภยนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, น กุโตจิ ภยํ เอตฺถ เอตสฺมิํ อธิคเตติ อกุโตภยํ, นิพฺพานนฺติ เอวเมตฺถ นิพฺพจนญฺจ ทฏฺฐพฺพํฯ
อนีโฆ นิทฺทุกฺโขฯ สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโตติ สพฺเพสํ กมฺมานํ ขยํ ปริโยสานํ อจฺจนฺตภาวํ ปตฺโตฯ อุปธี สมฺมเทว ขียนฺติ เอตฺถาติ อุปธิสงฺขโย, นิพฺพานนฺติ อาห ‘‘อุปธิสงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน’’ติฯ จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ ปวตฺตยีติ เตปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ปวตฺเตสิ ฯ มหนฺเตหิ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา มหนฺตํฯ วีตสารทนฺติ จตุเวสารชฺชโยเคน วีตสารทํฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ
โลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
4. กาฬการามสุตฺตวณฺณนา
[24] จตุตฺเถ พาฬฺหํ โข เน ปสํสสีติ เน สมเณ พาฬฺหํ กตฺวา ปสํสสิ วณฺณยสิฯ กีทิสํ สีลํ เอเตสนฺติ กิํสีลาฯ โก สมาจาโร เอเตสนฺติ กิํสมาจาราฯ คุณมคฺคสณฺฐิตาติ คุณคฺคสณฺฐิตาฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร, อคฺคคุเณ ปติฏฺฐิตาติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺตินฺทฺริยา สนฺตมานสา, ‘‘สนฺตํ เตสํ คตํ ฐิต’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ เอกกิยาติ เอกกา, จตูสุ อิริยาปเถสุ เอกกา หุตฺวา วิหรนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘อทุติยา’’ติฯ ตาทิสา สมณา มมาตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน –
‘‘กายกมฺมํ สุจิ เนสํ, วาจากมฺมํ อนาวิลํ;
มโนกมฺมํ สุวิสุทฺธํ, ตาทิสา สมณา มมฯ
‘‘วิมลา สงฺขมุตฺตาภา, สุทฺธา อนฺตรพาหิรา;
ปุณฺณา สุทฺเธหิ ธมฺเมหิ, ตาทิสา สมณา มมฯ
‘‘ลาเภน อุนฺนโต โลโก, อลาเภน จ โอนโต;
ลาภาลาเภน เอกฏฺฐา, ตาทิสา สมณา มมฯ
‘‘ยเสน อุนฺนโต โลโก, อยเสน จ โอนโต;
ยสายเสน เอกฏฺฐา, ตาทิสา สมณา มมฯ
‘‘ปสํสายุนฺนโต โลโก, นินฺทายปิ จ โอนโต;
สมา นินฺทาปสํสาสุ, ตาทิสา สมณา มมฯ
‘‘สุเขน อุนฺนโต โลโก, ทุกฺเขนปิ จ โอนโต;
อกมฺปา สุขทุกฺเขสุ, ตาทิสา สมณา มมา’’ติฯ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.303 จูฬสุภทฺทาวตฺถุ) –
เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ
‘‘ทูเร สนฺโต’’ติอาทิคาถาย อยมตฺโถฯ สนฺโตติ ราคาทีนํ สนฺตตาย พุทฺธาทโย สนฺโต นาม, อิธ ปน ปุพฺพพุทฺเธสุ กตาธิการา อุสฺสนฺนกุสลมูลา ภาวิตภาวนา สตฺตา สนฺโตติ อธิปฺเปตาฯ ปกาสนฺตีติ ทูเร ฐิตาปิ พุทฺธานํ ญาณปถํ อาคจฺฉนฺตา ปากฏา โหนฺติฯ หิมวนฺโตวาติ ยถา ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต ปญฺจโยชนสตุพฺเพโธ จตุราสีติยา กูฏสหสฺเสหิ ปฏิมณฺฑิโต หิมวนฺตปพฺพโต ทูเร ฐิตานมฺปิ อภิมุเข ฐิโต วิย ปกาสติ, เอวํ ปกาสนฺตีติ อตฺโถฯ อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺตีติ ลาภครุกา, วิตฺถิณฺณปรโลกา, อามิสจกฺขุกา, ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา, พาลปุคฺคลา อสนฺโต นามฯ เต เอตฺถ พุทฺธานํ ทกฺขิณสฺส ชาณุมณฺฑลสฺส สนฺติเก นิสินฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ น ปญฺญายนฺติฯ รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สราติ รตฺติํ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร ขิตฺตา สรา วิย ตถารูปสฺส อุปนิสฺสยภูตสฺส ปุพฺพเหตุโน อภาเวน น ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถฯ
พฺรหฺมเทยฺยนฺติ เสฏฺฐเทยฺยํ, ยถา ทินฺนํ น ปุน คเหตพฺพํ โหติ นิสฺสฏฺฐํ ปริจฺจตฺตํ, เอวํ ทินฺนนฺติ อตฺโถฯ
ทิฏฺฐํ น มญฺญตีติ เอตฺถ ทิฏฺฐนฺติ มํสจกฺขุนาปิ ทิฏฺฐํ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ ทิฏฺฐํ, รูปายตนสฺเสตํ อธิวจนํฯ
ยญฺหิ จกฺขุทฺวเยน กตทสฺสนกิริยาสมาปนํ, ยํ จกฺขุทฺวยํ ปสฺสติ อปสฺสิ ปสฺสิสฺสติ, สมวาเย ปสฺเสยฺย, ตํ สพฺพํ กาลวิเสสวจนิจฺฉาย อภาวโต ‘‘ทิฏฺฐ’’นฺเตว วุตฺตํ ยถา ‘‘ทุทฺธ’’นฺติฯ เตเนวาห ‘‘ทิฏฺฐํ รูปายตน’’นฺติฯ เอวรูปานิ หิ วจนานีติ ‘‘ทฏฺฐพฺพํ โสตพฺพ’’นฺติอาทีนิฯ
ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาทีติ ยถา อลาภกาเล ลาภสฺส ลทฺธกาเลปิ ตเถวาติ ตาทิโสฯ ยเสปีติ ยเส สติปิ มหาปริวารกาเลปิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
กาฬการามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
5. พฺรหฺมจริยสุตฺตวณฺณนา
[25] ปญฺจเม นยิทนฺติ เอตฺถ น-อิติ ปฏิเสเธ นิปาโต, ตสฺส ‘‘วุสฺสตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ ‘‘น วุสฺสตี’’ติ, ย-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อิทํ-สทฺโท ‘‘เอกมิทาหํ, ภิกฺขเว, สมยํ อุกฺกฏฺฐายํ วิหรามิ สุภควเน สาลราชมูเล’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.91; ม. นิ. 1.501) นิปาตมตฺตํ, ‘‘อิทํ โข ตํ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกํ สีลมตฺตก’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.27) ยถาวุตฺเต อาสนฺนปจฺจกฺเข อาคโตฯ
‘‘อิทญฺหิ ตํ เชตวนํ, อิสิสงฺฆนิเสวิตํ;
อาวุตฺถํ ธมฺมราเชน, ปีติสญฺชนนํ มมา’’ติฯ (ม. นิ. 3.387-388; สํ. นิ. 1.48, 101) –
อาทีสุ วกฺขมาเน อาสนฺนปจฺจกฺเขฯ อิธาปิ วกฺขมาเนเยว อาสนฺนปจฺจกฺเข ทฏฺฐพฺโพฯ
พฺรหฺมจริย-สทฺโท –
‘‘กิํ เต วตํ กิํ ปน พฺรหฺมจริยํ,
กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ,
อิทญฺจ เต นาค มหาวิมานํฯ
‘‘อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,
สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,
สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จฯ
