6. โสขุมฺมสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ สุขุมลกฺขณปฺปฏิวิชฺฌนกานีติ อนิจฺจาทิสุขุมลกฺขณานํ ปฏิวิชฺฌนกานิฯ สุขุมลกฺขณปริคฺคาหกญาเณนาติ สุขุมลกฺขณปริคฺคาหเกน ญาเณนฯ ปรโต ชานิตฺวาติ อวสวตฺตเนน อญฺญโต ชานิตฺวาฯ สงฺขารา หิ ‘‘มา ภิชฺชิํสู’’ติ อิจฺฉิตาปิ ภิชฺชนฺเตว, ตสฺมา เต อวสวตฺติตาย ปเร นามฯ สา จ เนสํ ปรตา อนิจฺจทสฺสเน ปากฏา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อิมินา หิ ปเทน อนิจฺจานุปสฺสนา กถิตา’’ติฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

โสขุมฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-10. ปฐมอคติสุตฺตาทิวณฺณนา

[17-20] สตฺตเม ฉนฺทาคตินฺติ เอตฺถ สนฺธิวเสน สรโลโปติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉนฺเทน อคติ’’นฺติฯ ฉนฺทาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘ฉนฺเทนา’’ติ, เปเมนาติ อตฺโถฯ ฉนฺทสทฺโท เหตฺถ ตณฺหาปริยาโย, อกุสลจฺฉนฺทปริยาโย วาฯ เสเสสูติ ‘‘โทสาคติํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุฯ

เอตฺถ จ โย ‘‘อยํ เม มิตฺโตติ วา, สนฺทิฏฺโฐติ วา, ญาตโกติ วา, ลญฺจํ วา ปน เม เทตี’’ติ ฉนฺทวเสน อสฺสามิกํ สามิกํ กโรติ, อยํ ฉนฺเทน อกตฺตพฺพํ กโรติ นามฯ โย ‘‘อยํ เม เวรี’’ติ จิรกาลานุพทฺธเวรวเสน วา, ตงฺขณุปฺปนฺนโกธวเสน วา สามิกํ อสฺสามิกํ กโรติ, อยํ โทเสน อกตฺตพฺพํ กโรติ นามฯ โย ปน มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ยํ วา ตํ วา อยุตฺตํ อการณํ วตฺวา อสฺสามิกํ สามิกํ กโรติ, อยํ โมเหน อกตฺตพฺพํ กโรติ นามฯ โย ปน ‘‘อยํ ราชวลฺลโภติ วา วิสเม โจราทิเก วิสมานิ วา กายทุจฺจริตาทีนิ สมาทาย วตฺตเนน วิสมนิสฺสิโต วา, อนตฺถมฺปิ เม กเรยฺยา’’ติ ภีโต อสฺสามิกํ สามิกํ กโรติ, อยํ ภเยน อกตฺตพฺพํ กโรติ นามฯ

โย ปน กิญฺจิ ภาเชนฺโต ‘‘อยํ เม สนฺทิฏฺโฐ วา สมฺภตฺโต วา’’ติ เปมวเสน อติเรกํ เทติ, ‘‘อยํ เม เวรี’’ติ โทสวเสน อูนกํ เทติ , โย มุยฺหนฺโต ทินฺนาทินฺนํ อชานมาโน กสฺสจิ อูนํ, กสฺสจิ อธิกํ เทติ, ‘‘อยํ อิมสฺมิํ อทียมาเน มยฺหํ อนตฺถมฺปิ กเรยฺยา’’ติ สีโต กสฺสจิ อติเรกํ เทติ, โส จตุพฺพิโธปิ ยถานุกฺกเมน ฉนฺทาคติอาทีนิ คจฺฉนฺโต อกตฺตพฺพํ กโรติ นามฯ

นิหียติ ตสฺส ยโสติ ตสฺส อคติคามิโน กิตฺติยโสปิ ปริวารยโสปิ นิหียติ ปริหายติฯ ยสฺสติ เตน กิตฺตียตีติ หิ ยโส, กิตฺติ ถุติโฆโสฯ ยสฺสติ เตน ปุเรจรานุจรภาเวน ปริวารยตีติ ยโส, ปริวาโรฯ อฏฺฐมนวมทสมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

จรวคฺโค ทุติโยฯ

3. อุรุเวลวคฺโค

1. ปฐมอุรุเวลสุตฺตวณฺณนา

[21] ตติยสฺส ปฐเม มหาเวลา วิย มหาเวลา, วิปุลวาลิกปุญฺชตาย มหนฺโต เวลาตโฏ วิยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘มหาวาลิกราสีติ อตฺโถ’’ติฯ อุรุ, มรุ, สิกตา, วาลุกา, วณฺณุ, วาลิกาติ อิเม สทฺทา สมานตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ เตนาห ‘‘อุรูติ วาลิกา วุจฺจตี’’ติฯ

นชฺชาติ นทติ สทฺทายตีติ นที, ตสฺสา นชฺชา, นทิยา นินฺนคายาติ อตฺโถฯ เนรญฺชรายาติ ‘‘เนลญฺชลายา’’ติ วตฺตพฺเพ ล-การสฺส ร-การํ กตฺวา ‘‘เนรญฺชรายา’’ติ วุตฺตํ, กทฺทมเสวาลปณกาทิโทสรหิตสลิลายาติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘นีลํ-ชลายาติ วตฺตพฺเพ เนรญฺชรายา’’ติ วทนฺติฯ นามเมว วา เอตํ ตสฺสา นทิยาติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺสา นทิยา ตีเร ยตฺถ ภควา วิหาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อชปาลนิคฺโรเธ’’ติ วุตฺตํฯ กสฺมา ปนายํ อชปาลนิคฺโรโธ นาม ชาโตติ อาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิฯ