ตตฺถ ยสฺส กสฺสจีติ น เกวลํ ปพฺพชิตสฺเสว, อถ โข ยสฺส กสฺสจิฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เมถุนมนุยุตฺตสฺส, มุสฺสเตวาปิ สาสน’’นฺติ (สุ. นิ. 820)ฯ

ตสฺมิํ อนิยฺยานิกธมฺเมติ ตสฺมิํ ปเรหิ ปริกปฺปิตอนิยฺยานิกธมฺมนิมิตฺตํฯ นิมิตฺตตฺเถ หิ อิทํ กมฺมสํโยเค ภุมฺมํฯ

อุปนิพทฺธาติ วิรจิตาฯ เตนาห ‘‘อภิสงฺขตา’’ติฯ ปุถุภาวนฺติ พหุภาวํฯ ปุถูหิ วา สิตาติ พหูหิ สมณพฺราหฺมเณหิ สิตา อุปนิพทฺธาฯ

เวสารชฺชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ตณฺหุปฺปาทสุตฺตวณฺณนา

[9] นวเม ภวติ เอเตน อาโรคฺยนฺติ ภโว, คิลานปจฺจโยฯ ปริวุทฺโธ ภโว อภโวฯ วุทฺธิอตฺโถ หิ อยมกาโร ยถา ‘‘สํวราสํวโร, ผลาผล’’นฺติ จฯ สปฺปินวนีตาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน เตลมธุผาณิตาทีนํ คหณํฯ สปฺปินวนีตาทิคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ, สพฺพสฺสปิ คิลานปจฺจยสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ภวาภโวติ วา ขุทฺทโก เจว มหนฺโต จ อุปปตฺติภโว เวทิตพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘สมฺปตฺติภเวสู’’ติอาทิฯ ภโวติ วา สมฺปตฺติ, อภโวติ วิปตฺติฯ ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิฯ ตํนิมิตฺตญฺจ ตณฺหา อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘ภวาภวเหตุ วา’’ติฯ

ตณฺหาทุติโยติ ตณฺหาสหาโยฯ ตณฺหา หิ นิรุทกกนฺตาเร มรีจิกาย อุทกสญฺญา วิย ปิปาสาภิภูตํ ตสิตํ สตฺตํ อสฺสาสทสฺสนวเสน สหายกิจฺจํ กโรนฺตี ภวาทีสุ อนิพฺพินฺนํ กตฺวา ปริพฺภมาเปติฯ ตถา หิ ตํ ปปาตกํ อจินฺเตตฺวา มธุคฺคณฺหนกลุทฺทกา วิย อเนกาทีนวากุเลสุ ภเวสุ อานิสํสเมว ทสฺเสนฺตี อนตฺถชาเล สา ปริพฺภมาเปติ, ตสฺมา ตณฺหา ‘‘ปุริสสฺส ทุติยา’’ติ วุตฺตาฯ นนุ จ อญฺเญปิ กิเลสาทโย ภวนิพฺพตฺติปจฺจยาติ? สจฺจเมตํ, น ปน ตถา วิเสสปจฺจโย, ยถา ตณฺหาฯ

ตถา หิ สา กุสเลหิ วินา อกุสเลหิ, กามาวจราทิกุสเลหิ จ วินา รูปาวจราทิกุสเลหิ ภวนิพฺพตฺติยา วิเสสปจฺจโยฯ ยโต สมุทยสจฺจนฺติ วุจฺจตีติฯ อิตฺถภาวญฺญถาภาวนฺติ อิตฺถภาโว จ อญฺญถาภาโว จ อิตฺถภาวญฺญถาภาโว, โส เอตสฺส อตฺถีติ อิตฺถภาวญฺญถาภาโว, สํสาโร, ตํ อิตฺถภาวญฺญถาภาวํฯ ตตฺถ อิตฺถภาโว มนุสฺสตฺตํ, อญฺญถาภาโว ตโต อวสิฏฺฐสตฺตาวาสาฯ อิตฺถภาโว วา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว, อญฺญถาภาโว อนาคตตฺตภาโวฯ เอวรูโป วา อญฺโญปิ อตฺตภาโว อิตฺถภาโว, น เอวรูโป อญฺญถาภาโวฯ เตเนวาห ‘‘อิตฺถภาวญฺญถาภาวนฺติ เอตฺถ อิตฺถภาโว นาม อยํ อตฺตภาโว’’ติอาทิฯ สํสรณํ สํสาโรฯ

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจติ’’ฯ (วิสุทฺธิ. 2.619; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.95 อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.60; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.199; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺขารปทนิทฺเทโส; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.523; อุทา. อฏฺฐ. 39; อิติวุ. อฏฺฐ. 14);

เตนาห ‘‘ขนฺธธาตุอายตนานํ ปฏิปาฏิ’’นฺติ, ขนฺธธาตุอายตนานํ เหตุผลภาเวน อปราปรปฺปวตฺตินฺติ อตฺโถฯ

เอวมาทีนวํ ญตฺวาติ เอตฺถ เอตมาทีนวํ ญตฺวาติปิ ปฐนฺติ, เอตํ สกลวฏฺฏทุกฺขสฺส สมฺภวํ สมุทยํ ตณฺหํ อาทีนวํ ญตฺวาติ อตฺโถฯ อถ วา เอวมาทีนวํ ญตฺวาติ เอตํ ยถาวุตฺตํ สํสารานติวตฺตนอาทีนวํ โทสํ ญตฺวาฯ นิคฺคหโณติ จตุรูปาทานสงฺขาตสฺส สพฺพสฺส คหณสฺส ปฏินิสฺสชฺชเนน นิคฺคหโณ, ขนฺธปรินิพฺพาเนน สงฺขารปฺปวตฺติโต อปคจฺเฉยฺยาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตณฺหุปฺปาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. โยคสุตฺตวณฺณนา

[10] ทสเม โยเชนฺตีติ กมฺมํ วิปาเกน ภวาทิํ, ภวนฺตราทีหิ ทุกฺเขน สตฺตํ โยเชนฺติ ฆเฏนฺตีติ โยคาฯ กามนฏฺเฐน กาโม จ โส ยถาวุตฺเตนตฺเถน โยโค จาติ กามโยโคฯ ภวโยโค นาม ภวราโคติ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปารูปภเวสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฐโม อุปปตฺติภเวสุ ราโค, ทุติโย กมฺมภเวสุ, ตติโย ภวทิฏฺฐิสหคโต ยถา รชฺชนฏฺเฐน ราโค, เอวํ ยุชฺชนฏฺเฐน โยโคติ วุตฺโตฯ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณนฺติ อิทํ สุตฺตนฺตนยํ นิสฺสาย วุตฺตํฯ สุตฺตนฺตสํวณฺณนา เหสาติ, ตทนฺโตคธตฺตา วา ปุพฺพนฺตาทีนํฯ

สมุทยนฺติ ทฺเว สมุทยา ขณิกสมุทโย ปจฺจยสมุทโย จฯ อุปฺปาทกฺขโณ ขณิกสมุทโย, ปจฺจโยว ปจฺจยสมุทโยฯ สมุทยเต สมุทยนํ สมุทโย, สมุเทติ เอตสฺมาติ สมุทโยติ เอวํ อุภินฺนํ สมุทยานํ สทฺทตฺถโตปิ เภโท เวทิตพฺโพฯ ปจฺจยสมุทยํ ปชานนฺโตปิ ภิกฺขุ ขณิกสมุทยํ ปชานาติ, ขณิกสมุทยํ ปชานนฺโตปิ ปจฺจยสมุทยํ ปชานาติฯ ปจฺจยโต หิ สงฺขารานํ อุทยํ ปสฺสโต ขณโต จ เนสํ อุทยทสฺสนํ สุขํ โหติ, ขณโต จ เนสํ อุทยํ ปสฺสโต ปเคว ปจฺจยานํ สุคฺคหิตตฺตา ปจฺจยโต ทสฺสนํ สุเขน อิชฺฌติฯ อิธ ปน ขณิกสมุทยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมุทยนฺติ อุปฺปตฺติ’’นฺติฯ

อตฺถงฺคโมปิ ทุวิโธ อจฺจนฺตตฺถงฺคโม, เภทตฺถงฺคโมติฯ อจฺจนฺตตฺถงฺคโม อปฺปวตฺตินิโรโธ, นิพฺพานนฺติ เกจิฯ เภทตฺถงฺคโม ขณิกนิโรโธฯ ตทุภยํ ปุพฺพภาเค อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน ปสฺสโต อญฺญตรทสฺสเนน อิตรทสฺสนมฺปิ สิทฺธเมว โหติฯ ปุพฺพภาเคเยว อารมฺมณวเสน ขยโต วยโต สมฺมสนาทิกาเล เภทตฺถงฺคมํ ปสฺสนฺโต พฺยติเรกวเสน อนุสฺสวาทิโต อจฺจนฺตตฺถงฺคมํ ปสฺสติ, มคฺคกฺขเณ ปน อารมฺมณโต อจฺจนฺตตฺถงฺคมํ ปสฺสนฺโต อสมฺโมหโต อิตรมฺปิ ปสฺสติฯ อิธ ปน เภทตฺถงฺคมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถงฺคมนฺติ เภท’’นฺติฯ กามานํ อุปฺปตฺติเภทคฺคหเณเนว เจตฺถ ยถา กามานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตา วิภาวิตา, เอวํ กามวตฺถุโนปีติ อุภเยสมฺปิ อนิจฺจตา ทุกฺขตา อนตฺตตา จ วิภาวิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ มธุรภาวนฺติ อิมินา กามสนฺนิสฺสิตํ สุขํ โสมนสฺสํ ทสฺเสติฯ ‘‘ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. 1.166) หิ วุตฺตํฯ อมธุรภาวนฺติ อิมินา ปน กามเหตุกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ทสฺเสติฯ

ผสฺสายตนานนฺติ ฉทฺวาริกสฺส ผสฺสสฺส การณภูตานํ จกฺขาทิอายตนานํฯ เตนาห ‘‘จกฺขาทีนํ จกฺขุสมฺผสฺสาทิการณาน’’นฺติฯ