(13) 3. กุสินารวคฺโค

1-2. กุสินารสุตฺตาทิวณฺณนา

[124-125] ตติยสฺส ปฐเม ตณฺหาเคเธน คถิโตติ ตณฺหาพนฺธเนน พทฺโธฯ ตณฺหามุจฺฉนายาติ ตณฺหาย วเสน มุจฺฉาปตฺติยาฯ มุจฺฉิโตติ มุจฺฉํ โมหํ ปมาทํ อาปนฺโนฯ อชฺโฌปนฺโนติ อธิโอปนฺโนฯ ตณฺหาย อธิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถโฏ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา วิย ฐิโตฯ เตนาห ‘‘อชฺโฌปนฺโนติ ตณฺหาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ปวตฺโต’’ติฯ อนาทีนวทสฺสาวีติ คถิตาทิภาเวน ปริโภเค อาทีนวมตฺตมฺปิ น ปสฺสติฯ นิสฺสรณปญฺโญติ อยมตฺโถ อาหารปริโภเคติ ตตฺถ ปโยชนปริจฺเฉทิกา ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23; 2.24; 3.75; สํ. นิ. 4.120; อ. นิ. 6.58; 8.9) ปวตฺตา อาหารปฏิพทฺธฉนฺทราคนิสฺสรณภูตา ปญฺญา อสฺส อตฺถีติ นิสฺสรณปญฺโญฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ ทุติเย นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

กุสินารสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โคตมกเจติยสุตฺตวณฺณนา

[126] ตติเย สมฺพหุลาติ ปญฺจสตมตฺตาฯ ปญฺจสตา กิร พฺราหฺมณา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อปรภาเค ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ปสฺสมานา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว สพฺพํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริยตฺติํ นิสฺสาย มานํ อุปฺปาเทสุํ – ‘‘ยํ ยํ ภควา กเถติ, ตํ ตํ มยํ ขิปฺปเมว ชานามฯ ภควา หิ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ตีณิ ลิงฺคานิ, นามาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ, ปฐมาทโย สตฺต วิภตฺติโย มุญฺจิตฺวา น กิญฺจิ กเถติ, เอวํ กถิเต จ อมฺหากํ คณฺฐิปทํ นาม นตฺถี’’ติ, เต ภควติ อคารวา หุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ภควโต อุปฏฺฐานมฺปิ ธมฺมสฺสวนมฺปิ อภิณฺหํ น คจฺฉนฺติฯ เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สมฺพหุลา กิร พฺราหฺมณปพฺพชิตา…เป.… ธมฺมสฺสวนํ น คจฺฉนฺตี’’ติฯ มุขปฏิญฺญํ คเหตฺวาติ ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว’’ติอาทินา ตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ เตหิ ภิกฺขูหิ วุตฺตํ ปฏิวจนํ คเหตฺวาฯ ตญฺหิ อตฺตโน มุเขเนว ปฏิญฺญาตตฺตา ‘‘มุขปฏิญฺญา’’ติ วุจฺจติฯ

เนว อาคตฏฺฐานํ น คตฏฺฐานํ อทฺทสํสุฯ กสฺมา? อญฺญาณโตฯ เต กิร ตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถํ น ชานิํสุฯ เตสญฺหิ ตสฺมิํ สมเย วิจิตฺรนยํ เทสนาวิลาสยุตฺตมฺปิ ตํ สุตฺตํ ฆนปุถุเลน ทุสฺสปฏฺเฏน มุขํ พทฺธํ กตฺวา ปุรโต ฐปิตมนุญฺญโภชนํ วิย อโหสิฯ นนุ จ ภควา อตฺตนา เทสิตํ ธมฺมํ ปเร ญาเปตุํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, โส กสฺมา ยถา เต น ชานนฺติ, ตถา เทเสตีติ? เตสํ มานภญฺชนตฺถํฯ ภควา หิ ‘‘อภพฺพา อิเม อิมํ มานขิลํ อนุปหจฺจ มคฺคํ วา ผลํ วา สจฺฉิกาตุ’’นฺติ เตสํ สุตปริยตฺติํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เทสนากุสโล มานภญฺชนตฺถํ ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติอาทินา มูลปริยายสุตฺตํ (ม. นิ. 1.1) อภาสิฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘‘มยฺหํ กถา นิยฺยาตี’’ติ มุขสมฺปตฺตเมว กเถตีติ จินฺตยิํสูติ อิทํ องฺคุตฺตรภาณกานํ วฬญฺชนกตนฺตินีหาเรน วุตฺตํฯ มชฺฌิมภาณกา ปน เอวํ วทนฺติ – เอวํ มานภญฺชนตฺถํ เทสิตญฺจ ปน ตํ สุตฺตํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ‘‘ตํเยว กิร ปถวิํ ทิฏฺฐิคติโก สญฺชานาติ, เสโขปิ อรหาปิ ตถาคโตปิ อภิชานาติ, กิ นามิทํ กถํ นามิท’’นฺติ จินฺเตนฺตา ‘‘ปุพฺเพ มยํ ภควตา กถิตํ ยํกิญฺจิ ขิปฺปเมว ชานาม, อิทานิ ปนิมสฺส มูลปริยายสฺส อนฺตํ วา โกฏิํ วา น ชานาม น ปสฺสาม, อโห พุทฺธา นาม อปฺปเมยฺยา อตุลา’’ติ อุทฺธตทาฐา วิย สปฺปา นิมฺมทา หุตฺวา พุทฺธูปฏฺฐานญฺจ ธมฺมสฺสวนญฺจ สกฺกจฺจํ อคมํสุฯ เตน สมเยน ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู ‘‘อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, เต นามพฺราหฺมณปพฺพชิตา ตถา มานมทมตฺตา ภควตา มูลปริยายเทสนาย นิหตมานา กตา’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ ตํ สุตฺวา ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อหํ เอวํ อิเม มานปคฺคหิตสีเส จรนฺเต นิหตมาเน อกาสิ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหรนฺโต ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อญฺญตโร ทิสาปาโมกฺโข พฺราหฺมโณ พาราณสิยํ ปฏิวสติ ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฏุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย, โส ปญฺจมตฺตานิ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจติฯ ปณฺฑิตมาณวกา พหุญฺจ คณฺหนฺติ ลหุญฺจ, สุฏฺฐุ จ อุปธาเรนฺตี’’ติอาทินา ชาตกํ กเถสิฯ

ตํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ‘‘ปุพฺเพปิ มยํ มาเนเนว อุปหตา’’ติ ภิยฺโยโสมตฺตาย นิหตมานา หุตฺวา อตฺตโน อุปการกมฺมฏฺฐานปรายณา อเหสุํฯ ตโต ภควา เอกํ สมยํ ชนปทจาริกํ จรนฺโต เวสาลิํ ปตฺวา โคตมเก เจติเย วิหรนฺโต อิเมสํ ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ญาณปริปากํ วิทิตฺวา อิทํ โคตมกสุตฺตํ กเถสิฯ อิทญฺจ สุตฺตํ สุตฺวา เต ปญฺจสตา ภิกฺขู ตสฺมิํเยว อาสเน สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติฯ

อภิญฺญายาติ กุสลาทิเภทํ ขนฺธาทิเภทญฺจ เทเสตพฺพํ ธมฺมํ, เวเนยฺยานญฺจ อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติอาทิเภทํ, ตสฺส จ เนสํ เทเสตพฺพปฺปการํ ยาถาวโต อภิชานิตฺวาติ อตฺโถฯ อิเม ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานีติอาทิ ปเนตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สปฺปจฺจยนฺติ สการณํ, เวเนยฺยานํ อชฺฌาสเยน วา ปุจฺฉาย วา อฏฺฐุปฺปตฺติยา วา สนิมิตฺตํ เหตูทาหรณสหิตญฺจาติ อตฺโถฯ ราคาทีนํ ปฏิหรณํ ปฏิหาริยํ, ตเทว ปาฏิหาริยํ, สห ปาฏิหาริเยนาติ สปฺปาฏิหาริยํฯ ราคาทิปฺปฏิเสธนวเสเนว หิ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติฯ เตนาห ‘‘ปจฺจนีกปฏิหรเณน สปฺปาฏิหาริยเมว กตฺวา’’ติฯ อปเร ปน ‘‘ยถารหํ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิปาฏิหาริยสหิต’’นฺติ วทนฺติ อนุสาสนิปาฏิหาริยรหิตา เทสนา นตฺถีติ กตฺวาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

โคตมกเจติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ภรณฺฑุกาลามสุตฺตวณฺณนา

[127] จตุตฺเถ อาฬารกาลามกาเลติ อาฬารกาลามานํ ธรมานกาเลฯ ปริญฺญนฺติ ปหานปริญฺญํฯ สา หิ สมติกฺกโม, น อิตราฯ เตนาห ‘‘ปริญฺญา นาม สมติกฺกโม’’ติฯ เอตฺถ จ ปฐโม สตฺถา รูปาวจรสมาปตฺติลาภี ทฏฺฐพฺโพ, ทุติโย อรูปาวจรสมาปตฺติลาภี, ตติโย สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ปุคฺคลปญฺญตฺติยํ (ปุ. ป. 130) –