9. อกุสลมูลสุตฺตวณฺณนา

[70] นวเม ลุพฺภตีติ โลโภฯ ทุสฺสตีติ โทโสฯ มุยฺหตีติ โมโหฯ โลภาทีนิ ปเนตานิ อสหชาตานํ ปาณาติปาตาทีนํ เกสญฺจิ อกุสลานํ อุปนิสฺสยปจฺจยฏฺเฐน, สหชาตานํ อทินฺนาทานาทีนํ เกสญฺจิ สมฺปยุตฺตา หุตฺวา อุปฺปาทกฏฺเฐน, สยญฺจ อกุสลานีติ สาวชฺชทุกฺขวิปากฏฺเฐนาติ อาห ‘‘อกุสลานํ มูลานิ, อกุสลานิ จ ตานิ มูลานี’’ติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รตฺโต โข, อาวุโส, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ปาณมฺปิ หนตี’’ติอาทิฯ ยทปีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โยปิ, ภิกฺขเว, โลโภ’’ติฯ ตทปีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยติ อาห ‘‘โสปิ อกุสลมูล’’นฺติฯ วินาปิ ลิงฺควิปลฺลาเสน อตฺถโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกุสลมูลํ วา’’ติอาทิมาหฯ สพฺพตฺถาติ ‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, โทโส, ตทปิ อกุสลมูล’’นฺติอาทีสุฯ อภิสงฺขโรตีติ เอตฺถ อายูหตีติ อตฺถํ วตฺวา ตญฺจ อายูหนํ ปจฺจยสมวายสิทฺธิโต สมฺปิณฺฑนํ ราสิกรณํ วิย โหตีติ อาห ‘‘สมฺปิณฺเฑติ ราสิํ กโรตี’’ติฯ

ปาฬิยํ ‘‘วเธนา’’ติอาทีสุ วเธนาติ มารเณน วา โปถเนน วาฯ วธสทฺโท หิ หิํสนตฺโถ วิเหฐนตฺโถ จ โหติฯ พนฺธเนนาติ อทฺทุพนฺธนาทินาฯ ชานิยาติ ธนชานิยา, ‘‘สตํ คณฺหถ, สหสฺสํ คณฺหถา’’ติ เอวํ ปวตฺติตทณฺเฑนาติ อตฺโถฯ ครหายาติ ปญฺจสิขมุณฺฑกกรณํ, โคมยสิญฺจนํ, คีวาย กุรณฺฑกพนฺธนนฺติ เอวมาทีนิ กตฺวา ครหปาปเนนฯ ตตฺถ ปญฺจสิขมุณฺฑกกรณํ นาม กากปกฺขกรณํฯ โคมยสิญฺจนํ สีเสน กโณทกาวเสจนํฯ กุรณฺฑกพนฺธนํ คทฺทุลพนฺธนํฯ

กาลสฺมิํ น วทตีติ ยุตฺตกาเล น วทติ, วตฺตพฺพกาลสฺส ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา อยุตฺตกาเล วตฺตา โหติฯ อภูตวาทีติ ยํ นตฺถิ, ตสฺส วตฺตาฯ เตนาห ‘‘ภูตํ น วทตี’’ติฯ อตฺถํ น วทตีติ การณํ น วทติ, อการณนิสฺสิตํ นิปฺผลํ วตฺตา โหติฯ ธมฺมํ น วทตีติ สภาวํ น วทติ, อสภาวํ วตฺตา อยถาวาทีติ อตฺโถฯ วินยํ น วทตีติ สํวรวินยํ น วทติ, น สํวรวินยปฺปฏิสํยุตฺตสฺส วตฺตา โหติ, อตฺตโน สุณนฺตสฺส จ น สํวรวินยาวหสฺส วตฺตาติ อตฺโถฯ

อตจฺฉนฺติ อภูตตฺถํฯ เตนาห ‘‘อิตรํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ อถ วา อภูตนฺติ อสนฺตํ อวิชฺชมานํฯ อตจฺฉนฺติ อตถาการํฯ

ปุญฺญกมฺมโต เอติ อุปฺปชฺชตีติ อโย, วฑฺฒิฯ ตปฺปฏิกฺเขเปน อนโย, อวฑฺฒีติ อาห ‘‘อนยํ อาปชฺชตีติ อวฑฺฒิํ อาปชฺชตี’’ติฯ