ทฺวีสุ วิหาเรสูติ พฺรหฺมวิหาเร, อริยวิหาเร จฯ เมตฺตาฌานาทโย หิตูปสํหาราทิวเสน ปวตฺติยา พฺรหฺมภูตา เสฏฺฐภูตา วิหาราติ พฺรหฺมวิหาราฯ อนญฺญสาธารณตฺตา ปน อริยานํ วิหาราติ อริยวิหารา, จตสฺโสปิ ผลสมาปตฺติโยฯ อิธ ปน อรหตฺตผลสมาปตฺติเยว อาคตาฯ

ปจฺจเวกฺขณาย ผลสมาปตฺติ กถิตา สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาสมฺภวโตฯ จงฺกมาทโยติ ผลสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺสปิ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺสปิ จงฺกมฏฺฐานนิสชฺชาทโยฯ อริยจงฺกมาทโย โหนฺติ น ปน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

เวนาคปุรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สรภสุตฺตวณฺณนา

[65] จตุตฺเถ คิชฺฌา เอตฺถ สนฺตีติ คิชฺฌํ, กูฏํฯ ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏฯ คิชฺโฌ วิยาติ วา คิชฺฌํ, กูฏํฯ ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏ, ปพฺพโตฯ ตสฺมิํ คิชฺฌกูเฏฯ เตนาห ‘‘คิชฺฌา วา’’ติอาทิฯ อจิรปกฺกนฺโตติ เอตฺถ น เทสนฺตรปกฺกมนํ อธิปฺเปตํ, อถ โข สาสนปกฺกมนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตฺวา’’ติอาทิมาห, เตเนว หิ ‘‘อิมสฺสา ธมฺมวินยา’’ติ วุตฺตํฯ ลพฺภตีติ ลาโภ, จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํฯ สกฺกจฺจํ กาตพฺโพ ทาตพฺโพติ สกฺกาโรฯ ปจฺจยา เอว หิ ปณีตปณีตา สุนฺทรสุนฺทรา อภิสงฺขริตฺวา กตา สกฺการาติ วุจฺจนฺติฯ สกฺกาโรติ วา สุนฺทรกาโร, ปเรหิ อตฺตโน คารวกิริยา ปุปฺผาทีหิ วา ปูชาฯ ลาโภ จ สกฺกาโร จ ลาภสกฺการา, เต นฏฺฐา ปหีนา เอเตสนฺติ นฏฺฐลาภสกฺการาฯ

มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชีติ ตทา กิร ภควโต มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ ยถา ตํ จตฺตาโร อสงฺเขยฺเย ปูริตทานปารมิสญฺจยสฺสฯ สพฺพทิสาสุ หิ ยมกมหาเมโฆ วุฏฺฐหิตฺวา มโหโฆ วิย สพฺพปารมิโย ‘‘เอกสฺมิํ อตฺตภาเว วิปากํ ทสฺสามา’’ติ สมฺปิณฺฑิตา วิย ลาภสกฺการมโหฆํ นิพฺพตฺตยิํสุฯ

ตโต ตโต อนฺนปานยานวตฺถมาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย อาคนฺตฺวา ‘‘กหํ พุทฺโธ , กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว นราสโภ ปุริสสีโห’’ติ ภควนฺตํ ปริเยสนฺติ, สกฏสเตหิปิ ปจฺจเย อาหริตฺวา โอกาสํ อลภมานา สมนฺตา คาวุตปฺปมาณมฺปิ สกฏธุเรน สกฏธุรํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ เจว อนุพนฺธนฺติ จ อนฺธกวินฺทพฺราหฺมโณ วิยฯ ยถา จ ภควโต, เอวํ ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, ภิกฺขุสงฺโฆปิ สกฺกโต โหติ…เป.… ปริกฺขาราน’’นฺติ (อุทา. 38)ฯ

ตถา –

‘‘ยาวตา โข ปน, จุนฺท, เอตรหิ สงฺโฆ วา คโณ วา โลเก อุปฺปนฺโน, นาหํ, จุนฺท, อญฺญํ เอกํ สงฺฆมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตํ ยถริวายํ, จุนฺท, ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ (ที. นิ. 3.176)ฯ

สฺวายํ ภควโต จ สงฺฆสฺส จ อุปฺปนฺโน ลาภสกฺกาโร เอกโต หุตฺวา ทฺวินฺนํ มหานทีนํ อุทกํ วิย อปฺปเมยฺโย อโหสิ, ภควโต ปน ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อุปฺปนฺโน ลาภสกฺกาโร ธมฺมสฺสปิ อุปฺปนฺโนเยวฯ ธมฺมธรานญฺหิ กโต สกฺกาโร ธมฺมสฺส กโต นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ติณฺณํ รตนานํ มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชี’’ติฯ

วุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา นิทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาหา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สกฺกโตติ สกฺการปฺปตฺโตฯ ยสฺส หิ จตฺตาโร ปจฺจเย สกฺกตฺวา สุอภิสงฺขเต ปณีตปณีเต อุปเนติ, โส สกฺกโตฯ ครุกโตติ ครุภาวเหตูนํ อุตฺตมคุณานํ มตฺถกปฺปตฺติยา อนญฺญสาธารเณน ครุกาเรน สพฺพเทวมนุสฺเสหิ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกโตฯ ยสฺมิญฺหิ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ปจฺจเย เทนฺติ, โส ครุกโตฯ มานิโตติ สมฺมาปฏิปตฺติยา มานิโต มเนน ปิยายิโตฯ ตาย หิ วิญฺญูนํ มนาปตาฯ ปูชิโตติ มานนาทิปูชาย เจว จตุปจฺจยปูชาย จ ปูชิโตฯ ยสฺส หิ สพฺพเมตํ ปูชนญฺจ กโรนฺติ, โส ปูชิโตฯ อปจิโตติ นีจวุตฺติกรเณน อปจิโตฯ สตฺถารญฺหิ ทิสฺวา มนุสฺสา หตฺถิกฺขนฺธาทีหิ โอตรนฺติ, มคฺคํ เทนฺติ, อํสกูฏโต สาฏกํ อปเนนฺติฯ

อาสนโต วุฏฺฐหนฺติ, วนฺทนฺตีติ เอวํ โส เตหิ อปจิโต นาม โหติฯ

อวณฺณํ ปตฺถริตฺวาติ อวณฺณํ ตตฺถ ตตฺถ สํกิตฺตนวเสน ปตฺถริตฺวาฯ อาวฏฺฏนิมายนฺติ อาวฏฺเฏตฺวา คหณมายํฯ อาวฏฺเฏติ ปุริมาการโต นิวตฺเตติ อตฺตโน วเส วตฺเตติ เอตายาติ อาวฏฺฏนี, มายา, ตํ อาวฏฺฏนิมายํ โอสาเรตฺวา ปริชปฺเปตฺวาติ อตฺโถฯ โกฏิโต ปฏฺฐายาติ อนฺติมโกฏิโต ปฏฺฐายฯ ถทฺธกาเยน ผรุสวาจาย ติณฺณํ รตนานํ อวณฺณกถนํ อนตฺถาวหตฺตา วิสสิญฺจนสทิสา โหตีติ อาห ‘‘วิสํ สิญฺจิตฺวา’’ติฯ อญฺญาโตติ อาญาโตฯ เตนาห ‘‘ญาโต’’ติอาทิฯ

กายงฺคนฺติ กายเมว องฺคํ, กายสฺส วา องฺคํ, สีสาทิฯ วาจงฺคนฺติ ‘‘โหตุ, สาธู’’ติ เอวมาทิวาจาย อวยวํฯ เอกเกนาติ อสหาเยนฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺสาติ ‘‘จริยํ จรณกาเล’’ติอาทินา วุตฺตสฺสฯ ยโต ยโต ครุ ธุรนฺติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเน ธุรํ ครุ ภาริกํ โหติ, อญฺเญ พลิพทฺทา อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ยโต คมฺภีรวตฺตนีติ วตฺตนฺติ เอตฺถาติ วตฺตนี, ทุมฺมคฺคสฺเสตํ นามํ, ยสฺมิํ ฐาเน อุทกจิกฺขลฺลมหนฺตตาย วา วิสมจฺฉินฺนตฏภาเวน วา มคฺโค คมฺภีโร โหตีติ อตฺโถฯ ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺเชนฺตีติ อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, ตทา กณฺหํ ยุญฺเชนฺตีติ อตฺโถฯ ยทา ธุรญฺจ ครุ โหติ มคฺโค จ คมฺภีโร, ตทา อญฺเญ พลิพทฺเท อปเนตฺวา กณฺหเมว ยุญฺเชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สฺวาสฺสุ ตํ วหเต ธุรนฺติ เอตฺถปิ อสฺสูติ นิปาตมตฺตเมว, โส ตํ ธุรํ วหตีติ อตฺโถฯ

เคหเวตนนฺติ เคเห นิวุฏฺฐภาวเหตุ ทาตพฺพํฯ กาฬโก นาม นาเมนาติ อญฺชนวณฺโณ กิเรส, เตนสฺส ‘‘กาฬโก’’ติ นามํ อกํสุฯ กาฬกํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหาติ กาฬโก กิร เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตา ทุคฺคตา มํ ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ทุกฺเขน โปเสติ, ยํนูนาหํ ภติํ กตฺวา อิมํ ทุคฺคตภาวโต โมเจยฺย’’นฺติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ภติํ อุปธาเรนฺโต วิจรติฯ อถ ตสฺมิํ ทิวเส คามโครูเปหิ สทฺธิํ ตตฺถ สมีเป จรติฯ

สตฺถวาหปุตฺโตปิ โคสุตฺตวิตฺตโก, โส ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ คุนฺนํ อนฺตเร สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ สมตฺโถ อุสภาชานีโย’’ติ อุปธารยมาโน โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อาชานีโย สกฺขิสฺสติ มยฺหํ สกฏานิ อุตฺตาเรตุ’’นฺติ อญฺญาสิฯ เตน ตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหฯ โส อญฺเญสํ…เป.… เคหเมว อคมาสีติ ตทา กิร คามทารกา ‘‘กิํ นาเมตํ กาฬกสฺส คเล’’ติ ตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺติฯ โส เต อนุพนฺธิตฺวา ทูรโตว ปลาเปนฺโต มาตุ สนฺติกํ คโตฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

สายนฺหสมยนฺติ สายนฺหกาเลฯ ภุมฺมตฺเถ เอตํ อุปโยควจนํฯ น เหตฺถ อจฺจนฺตสํโยโค สมฺภวติฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เอตฺถ เตหิ เตหิ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกอุปาสกอุปาสิกาทิสตฺเตหิ เจว รูปารมฺมณาทิสงฺขาเรหิ จ ปฏินิวตฺเตตฺวา อปสกฺกิตฺวา นิลียนํ วิเวจนํ กายจิตฺเตหิ ตโต วิวิตฺตตาย ปฏิสลฺลานํ กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก จฯ โย ตโต ทุวิธวิเวกโต วุฏฺฐิโต ภวงฺคปฺปตฺติยา สพฺรหฺมจารีหิ สมาคเมน จ อเปโตฯ โส ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต นาม โหติฯ อยํ ปน ยสฺมา ปฏิสลฺลานานํ อุตฺตมโต ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาสิ, ตสฺมา ‘‘ผลสมาปตฺติโต’’ติ วุตฺตํฯ กายสกฺขิโน ภวิสฺสามาติ นามกาเยน เทสนาสมฺปฏิจฺฉนวเสน สกฺขิภูตา ภวิสฺสามฯ นนุ จ ‘‘ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีที’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํฯ ติตฺถิยา หิ ภควโต ปฏิปกฺขา, เต กสฺมา ตสฺส อาสนํ ปญฺญาเปนฺตีติ อาห ‘‘ตถาคโต หี’’ติอาทิฯ

วิคฺคาหิกกถนฺติ วิคฺคาหสํวตฺตนิกํ สารมฺภกถํฯ อายาเจยฺยาสีติ วจีเภทํ กตฺวา ยาเจยฺยาสิฯ ปตฺเถยฺยาสีติ มนสา อาสีเสยฺยาสิฯ ปิเหยฺยาสีติ ตสฺเสว เววจนํฯ นิตฺเตชตํ อาปนฺโนติ เตชหานิยา นิตฺเตชภาวํ อาปนฺโน, นิตฺเตชภูโตติ อตฺโถฯ ตโต เอว ภิกฺขุอาทโยปิ สมฺมุขา โอโลเกตุํ อสมตฺถตาย ปตฺตกฺขนฺโธ, ปติตกฺขนฺโธติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘โอนตคีโว’’ติฯ ทสฺสิตธมฺเมสูติ วุตฺตธมฺเมสุฯ วจนมตฺตเมว หิ เตสํ, น ปน ทสฺสนํ ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อภาวโตฯ ภควโต เอว วา ‘‘อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติ ปรสฺส วจนวเสน ทสฺสิตธมฺเมสุฯ ปฏิจริสฺสตีติ ปฏิจฺฉาทนวเส จริสฺสติ ปวตฺติสฺสติ, ปฏิจฺฉาทนตฺโถ เอว วา จรติ-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา ธาตูนนฺติ อาห ‘‘ปฏิจฺฉาเทสฺสตี’’ติฯ

อญฺเญน วา อญฺญนฺติ ปน ปฏิจฺฉาทนาการทสฺสนนฺติ อาห ‘‘อญฺเญน วา วจเนนา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ อญฺญํ วจนนฺติ ยํ สมนุยุญฺชนฺเตน ภควตา ปรสฺส โทสวิภาวนํ วจนํ วุตฺตํ, ตํ ตโต อญฺเญเนว วจเนน ปฏิจฺฉาเทติฯ ‘‘อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ โจทเกน วุตฺตวจนํ วิย ‘‘โก อาปนฺโน, กิํ อาปนฺโน, กิสฺมิํ อาปนฺโน, กํ ภณถ, กิํ ภณถา’’ติอาทิวจเนน อญฺญํ อาคนฺตุกกถํ อาหรนฺโต ‘‘ตฺวํ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘ปาฏลิปุตฺตํ คโตมฺหี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น ตว ปาฏลิปุตฺตคมนํ ปุจฺฉาม, อาปตฺติํ ปุจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ตโต ราชคหํ คโตมฺหิฯ ราชคหํ วา ยาหิ พฺราหฺมณเคหํ วา, อาปตฺติํ อาปนฺโนสีติฯ ‘‘ตตฺถ เม สูกรมํสํ ลทฺธ’’นฺติอาทีนิ วทนฺโต วิย สมนุยุญฺชเกน วุตฺตวจนโต อญฺญํ อาคนฺตุกกถํ อาหรนฺโต อปนาเมสฺสติ, วิกฺเขปํ คมยิสฺสติฯ อปฺปตีตา โหนฺติ เตน อตุฏฺฐา อโสมนสฺสิกาติ อปจฺจโย, โทมนสฺเสตํ อธิวจนํฯ เนว อตฺตโน, น ปเรสํ หิตํ อภิราธยตีติ อนภิรทฺธิ, โทมนสฺสเมวฯ เตเนวาห ‘‘อปจฺจเยน โทมนสฺสํ วุตฺต’’นฺติฯ

ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโตติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺเทน จตุสจฺจธมฺโม วุตฺโตติ อาห ‘‘ยสฺส มคฺคสฺส วา ผลสฺส วา อตฺถายา’’ติฯ จตุสจฺจธมฺโม หิ มคฺคผลาธิคมตฺถาย เทสียติฯ น นิคฺคจฺฉตีติ น ปวตฺเตติฯ นนฺติ นํ ธมฺมํฯ อิทานิ ‘‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต’’ติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺเทน ปฏิปตฺติธมฺโม ทสฺสิโต, น ปน จตุสจฺจธมฺโมติ อธิปฺปาเยน อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ปญฺจ ธมฺมาติ คมฺภีรญาณจริยภูตานํ ขนฺธาทีนํ อุคฺคหสวนธารณปริจยโยนิโสมนสิกาเร สนฺธายาหฯ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เอตฺถ สมฺมาสทฺโท อุภยตฺถาปิ โยเชตพฺโพ ‘‘สมฺมา ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติฯ โย หิ สมฺมา ธมฺมํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺเสว สมฺมา ทุกฺขกฺขโย โหตีติฯ โย ปน วุตฺตนเยน ตกฺกโร, ตสฺส นิยฺยานํ อตฺถโต ธมฺมสฺเสว นิยฺยานนฺติ ตปฺปฏิกฺเขเปน ‘‘โส ธมฺโม…เป.… น นิยฺยาติ น นิคฺคจฺฉตี’’ติ อาหฯ

ยทิ ติรจฺฉานสีหสฺส นาโท สพฺพติรจฺฉานเอกจฺจมนุสฺสามนุสฺสนาทโต เสฏฺฐตฺตา เสฏฺฐนาโท, กิมงฺคํ ปน ตถาคตสีหสฺส นาโทติ อาห ‘‘สีหนาทนฺติ เสฏฺฐนาท’’นฺติฯ ยทิ วา ติรจฺฉานสีหนาทสฺส เสฏฺฐนาทตา นิพฺภยตาย อปฺปฏิสตฺตุตาย อิจฺฉิตา, ตถาคตสีหนาทสฺเสว อยมตฺโถ สาติสโยติ อาห ‘‘อภีตนาทํ อปฺปฏินาท’’นฺติฯ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.129; อ. นิ. 1.268-271) หิ โย อตฺโถ วุตฺโต, ตสฺส ภูตตาย อยํ นาโท เสฏฺฐนาโท นาม โหติ อุตฺตมนาโทฯ ภูตตฺโถ หิ อุตฺตมตฺโถติฯ อิมมตฺถํ ปน วทนฺตสฺส ภควโต อญฺญโต ภยํ วา อาสงฺกา วา นตฺถีติ อภีตนาโท นาม โหติฯ อภูตญฺหิ วทโต กุโตจิ ภยํ วา อาสงฺกา วา สิยา, เอวํ ปน วทนฺตํ ภควนฺตํ โกจิ อุฏฺฐหิตฺวา ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถีติ อยํ นาโท อปฺปฏินาโท นาม โหติฯ

สมนฺตโต นิคฺคณฺหนวเสน โตทนํ วิชฺฌนํ สนฺนิโตทกํ, สมฺมา วา นิตุทนฺติ ปีเฬนฺติ เอเตนาติ สนฺนิโตทกํฯ วาจายาติ จ ปจฺจตฺเต กรณวจนํฯ เตนาห ‘‘วจนปโตเทนา’’ติฯ สญฺชมฺภริมกํสูติ สมนฺตโต สมฺภริตํ อกํสุ, สพฺเพ ปริพฺพาชกา วาจาโตทเนหิ ตุทิํสูติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สมฺภริตํ…เป.… วิชฺฌิํสู’’ติฯ สิงฺคาลกํเยวาติ สิงฺคาลเมว, ‘‘เสคาลกํเยวา’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺเสวาติ สิงฺคาลรวสฺเสวฯ อถ วา เภรณฺฑกํเยวาติ เภทณฺฑสกุณิสทิสํเยวาติ อตฺโถฯ เภทณฺฑํ นาม เอโก ปกฺขี ทฺวิมุโข, ตสฺส กิร สทฺโท อติวิย วิรูโป อมนาโปฯ เตนาห ‘‘อปิจ ภินฺนสฺสรํ อมนาปสทฺทํ นทตี’’ติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

สรภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. เกสมุตฺติสุตฺตวณฺณนา

[66] ปญฺจเม เกสมุตฺตํ นิวาโส เอเตสนฺติ เกสมุตฺติยาติ อาห ‘‘เกสมุตฺตนิคมวาสิโน’’ติฯ อฏฺฐวิธปานกานีติ อมฺพปานาทิอฏฺฐวิธานิ ปานานิฯ