อิทญฺจ ปน สพฺพนฺติ ‘‘ภวํ โคตโม อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ สพฺพมฺปิฯ

สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(7) 2. มหาวคฺโค

1. ติตฺถายตนสุตฺตวณฺณนา

[62] ทุติยสฺส ปฐเม ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ตพฺพินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตสฺส อภาวโตฯ เอตฺถ หิ สตฺตา ตรนฺติ อุปฺปิลวนฺติ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, ตสฺมา ‘‘ติตฺถ’’นฺติ วุจฺจติฯ ปารคมนสงฺขาตญฺหิ ตรณํ ทิฏฺฐิคติกานํ นตฺถิ, ตตฺเถว อปราปรํ นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนวเสน ปิลวนเมว เตสํ ตรณํ นามฯ อุปฺปาทกาติ ปูรณกสฺสปาทโยฯ ติตฺเถ ชาตา ติตฺถิยา, ยถาวุตฺตํ วา ทิฏฺฐิคตสงฺขาตํ ติตฺถํ เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิกา, ติตฺถิกา เอว ติตฺถิยาฯ มโนรเมติ สาทุผลภริตตาย อภยทิสตาย จ มโนรเมฯ อิเมสุเยว ตีสุ ฐาเนสูติ ยถาวุตฺเตสุ ติตฺถายตเนสุฯ

โย ยถา ชานาติ, ตสฺส ตถา วุจฺจตีติ อิมินา ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ตถา วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ปุคฺคล-สทฺโท จ ติสฺสนฺนมฺปิ ปกตีนํ สาธารโณ, ตสฺมา ปุริสคฺคหเณน ตโต วิเสสนํ ยถา ‘‘อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา’’ติฯ ปฏิสํวิทิตํ กโรตีติ เกวลํ ชานนวเสน วิทิตํ กโรติฯ อนุภวติ วาติ วิปากลกฺขณปฺปตฺตํ อนุภวติฯ ปุพฺเพกตเหตูติ อนฺโตคธาวธารณํ ปทนฺติ อาห ‘‘ปุพฺเพกตกมฺมปจฺจเยเนวา’’ติฯ อิมินาติ ‘‘สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตู’’ติ อิมินา วจเนนฯ กมฺมเวทนนฺติ กุสลากุสลกมฺมสหชํ เวทนํฯ กิริยเวทนนฺติ ‘‘เนว กุสลากุสลา น จ กมฺมวิปากา’’ติ เอวํ วุตฺตํ กิริยจิตฺตสหชํ เวทนํฯ น เกวลญฺจ เต กมฺมกิริยเวทนา เอว ปฏิกฺขิปนฺติ, อถ โข สาสเน โลเก จ ปากเฏ วาตาพาธาทิโรเค จ ปฏิกฺขิปนฺติ เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา อิเม’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปิตฺตสมุฏฺฐานาติ ปิตฺตวิการาธิกสมฺภูตา ฯ อนนฺตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

สนฺนิปาติกาติ ปิตฺตาทีนํ ติณฺณมฺปิ วิการานํ สนฺนิปาตโต ชาตาฯ อุตุปริณามชาติ สีตาทิอุตุโน วิปริณามโต วิสมปริวุตฺติโต ชาตาฯ วิสมปริหารชาติ อสปฺปายาหารโยคปฏิเสวนวเสน กายสฺส วิสมํ ปริหรณโต ชาตาฯ โอปกฺกมิกาติ อุปกฺกมโต นิพฺพตฺตาฯ กมฺมวิปากชาติ กมฺมสฺส วิปากภูตกฺขนฺธโต ชาตาฯ วิโรธิปจฺจยสมุฏฺฐานา ธาตูนํ วิการาวตฺถา, ตปฺปจฺจยา วา ทุกฺขา เวทนา อาพาธนฏฺเฐน อาพาโธ, โส เอว รุชฺชนฏฺเฐน โรโคฯ ตตฺถ ‘‘โย ยาปฺยลกฺขโณ, โส โรโค, อิตโร อาพาโธ’’ติ วทนฺติฯ สพฺเพสญฺจ เนสํ ตํตํธาตูนํ วิสมํ อาสนฺนการณํ, น ตถา อิตรานิฯ ตตฺถาปิ จ ปโกปาวตฺถา ธาตุโย อาสนฺนการณํ, น ตถา ปรปจฺจยาวตฺถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐมํเยว กมฺมวิปากชํ อาพาธํ สมฺปฏิจฺฉนฺติ ‘‘สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตู’’ติ วิปลฺลาสคฺคาเหนฯ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ ปุราตนสฺเสว กมฺมสฺส คหิตตฺตา อุปปชฺชเวทนียมฺปิ เต ปฏิกฺขิปนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ปฏิพาหิตฺวา’’ติฯ สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ อนุชานนฺติฯ

อตฺตนา กตมูลเกนาติ สาหตฺถิกกมฺมเหตุฯ อาณตฺติมูลเกนาติ ปรสฺส อาณาปนวเสน กตกมฺมเหตุฯ อิมาติ ติสฺโส เวทนาฯ สพฺเพ ปฏิพาหนฺตีติ สพฺเพ โรเค ปฏิเสเธนฺติ สพฺเพสมฺปิ เตสํ เอเกน อิสฺสเรเนว นิมฺมิตตฺตา ตพฺภาวีภาวาสมฺภวโตฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สพฺพํ ปฏิพาหนฺตีติ เหตุปจฺจยปฏิเสธนโต สพฺพํ นิเสเธนฺติฯ

มาติกํ นิกฺขิปิตฺวาติ ติณฺณมฺปิ เวทานํ อสารภาวทสฺสนตฺถํ อุทฺเทสํ กตฺวาฯ ตนฺติ ตํ มาติกํฯ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุนฺติ โทสทสฺสนวเสเนว วิภาคโต ทสฺเสตุํฯ ลทฺธิปติฏฺฐาปนตฺถนฺติ อตฺตโน ลทฺธิยา ปฏิชานาปนตฺถํฯ ลทฺธิโต ลทฺธิํ สงฺกมนฺตีติ มูลลทฺธิโต อญฺญลทฺธิํ อุปคจฺฉนฺติ ปฏิชานนฺติฯ ปุพฺเพกตเหตุเยว ปฏิสํเวเทตีติ กมฺมเวทนมฺปิ วิปากเวทนํ กตฺวา วทนฺติฯ ทิฏฺฐิคติกา หิ พฺยามูฬฺหจิตฺตา กมฺมนฺตรวิปากนฺตราทีนิ อาโลเฬนฺติ, อสงฺกรโต สญฺญาเปตุํ น สกฺโกนฺติฯ ยถา จ อกุสลกมฺเม, เอวํ กุสลกมฺเมปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ปาณาติปาตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวนฺติ ยถา ปุพฺเพกตเหตุ เอว ปาณาติปาติโน นาม โหนฺติ, น อิทานิ สยํกตการณา, เอวํ ปาณาติปาตา วิรมณมฺปิ ปุพฺเพกตเหตุ เอวาติ วิจาริยมาโน ปุพฺเพกตวาโท อกิริยวาโท เอว สมฺปชฺชติฯ

กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท น ตณฺหาฉนฺโทฯ กตฺตุกมฺยตาติ กาตุมิจฺฉาฯ ปจฺจตฺตปุริสกาโรติ เตน เตน ปุริเสน กตฺตพฺพกิจฺจํ น โหติ ปุพฺเพกตเหตุ เอว สิชฺฌนโตฯ อุภยมฺปิ ตํ เอส น ลพฺภตีติ กตฺตพฺพกรณํ สุจริตปูรณํ, อกตฺตพฺพอกรณํ ทุจฺจริตวิรตีติ อิทํ อุภยมฺปิ เอส น ลภติฯ สมณาปิ หิ ปุพฺเพกตการณาเยว โหนฺตีติ ปุพฺเพกตการณาเยว สมณาปิ โหนฺติ, น อิทานิ สํวรสมาทานาทินาฯ อสฺสมณาปิ ปุพฺเพกตการณาเยวาติ ปุพฺเพกตการณาเยว อสฺสมณาปิ โหนฺติ, น สํวรเภเทนฯ

ยถา ปุพฺเพกตวาเท ฉนฺทวายามานํ อสมฺภวโต ปจฺจตฺตปุริสการานํ อภาโว, เอวํ อิสฺสรนิมฺมานวาเทปิ อิสฺสเรเนว สพฺพสฺส นิมฺมิตภาวานุชานนโตติ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพกตวาเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติฯ เอส นโย อเหตุกวาเทปีติ อาห ‘‘ตถา อเหตุกวาเทปี’’ติฯ

อิเมสนฺติอาทินา อิเมสํ ติตฺถายตนานํ ตุจฺฉาสารตาย ถุสโกฏฺฏเนน กุณฺฑกมตฺตสฺสปิ อลาโภ วิย ปรมตฺถเลสสฺสปิ อภาโว, ตถา ขชฺโชปนโกภาสโต เตชโส ผุลิงฺคมตฺตสฺสปิ อภาโว วิย อนฺธเวณิกสฺสปิ มคฺคสฺส อปฺปฏิลาโภ วิย สทฺทมตฺตํ นิสฺสาย มิจฺฉาภาเคน วิปลฺลตฺถตาย ททฺทรชาตเก (ชา. 1.2.43-43) สสกสทิสตา จ วิภาวิตา โหติฯ สารภาวนฺติ สีลสาราทิสมฺปตฺติยา สารสพฺภาวํฯ นิยฺยานิกภาวนฺติ เอกนฺเตเนว วฏฺฏโต นิยฺยานาวหภาวํฯ อนิคฺคหิโตติ น นิคฺคเหตพฺโพฯ เตนาห ‘‘นิคฺคเหตุํ อสกฺกุเณยฺโย’’ติฯ อสํกิลิฏฺโฐติ สํกิเลสวิรหิโตฯ เตนาห ‘‘นิกฺกิเลโส’’ติอาทิฯ อนุปวชฺโชติ ธมฺมโต น อุปวทิตพฺโพฯ อปฺปฏิกุฏฺโฐ นาม อปฺปฏิเสธนํ วา สิยา อนกฺโกสนํ วาติ ตทุภยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปฏิพาหิโต อนุปกฺกุฏฺโฐ’’ติ อาหฯ

ตสฺส ธมฺมสฺสาติ ‘‘อยํ โข ปน, ภิกฺขเว’’ติอาทินา อุทฺธฏสฺส ธมฺมสฺสฯ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวาติ กเถตุกมฺยตาวเสน ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวาฯ ยถาปฏิปาฏิยาติ มาติกาย ยถานิกฺขิตฺตปฺปฏิปาฏิยาฯ ธาตุโยติ สภาวธารณฏฺเฐน ธาตุโยฯ

ตา ปน ยสฺมา ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺปนาปริกปฺปิตอตฺตสุภสุขสสฺสตาทิปกติอาทิธุวาทิชีวาทิกายาทิกา วิย น อิจฺฉาสภาวา ทิฏฺฐิอาทิรหิเตหิ วิมุจฺจมานอุทุมฺพรปุปฺผาทิโลกโวหารวตฺถูนิ วิย จ วาจาวตฺถุมตฺตา, อถ โข สจฺจปรมตฺถภูตาติ อาห ‘‘สภาวา’’ติ, สจฺจสภาวาติ อตฺโถฯ อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ หิ ธาตุโยฯ นิชฺชีวนิสฺสตฺตภาวปฺปกาสโกติ พาหิรปริกปฺปิตชีวาภาวปฺปกาสโก โลกิยมหาชนสํกปฺปิตสตฺตาภาวปฺปกาสโก จฯ อากรฏฺเฐนาติ อุปฺปชฺชนฏฺฐานภาเวนฯ อุปฺปตฺติฏฺฐานมฺปิ หิ อากโร อายตนนฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘กมฺโพโช อสฺสานํ อายตน’’นฺติฯ มโนปวิจาราติ ตํ ตํ อารมฺมณํ อุเปจฺจ มนโส วิวิธจรณากาโรฯ เกหิ กตฺถาติ อาห ‘‘วิตกฺกวิจารปาเทหี’’ติอาทิฯ อฏฺฐารสสุ ฐาเนสูติ ฉ โสมนสฺสฏฺฐานิยานิ , ฉ โทมนสฺสฏฺฐานิยานิ, ฉ อุเปกฺขาฏฺฐานิยานีติ เอวํ อฏฺฐารสสุ ฐาเนสุฯ

ปติฏฺฐาธาตูติ เสสภูตตฺตยสฺส เจว สพฺพูปาทารูปานญฺจ ปติฏฺฐาสภาวา ธาตุฯ อิมินา นเยน อาพนฺธนธาตูติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อปิจ กกฺขฬภาวสิทฺโธ สหชาตธมฺมานํ อาธารภาโว ปติฏฺฐาภาโวฯ ทฺรวภาวสิทฺธํ สมฺปิณฺฑนํ อาพนฺธนํฯ อุณฺหภาวสิทฺธํ มุทุตาปกฺกตาวหํ ปริปาจนํฯ ถทฺธภาวาวหํ อุทฺธุมาตนํ วิตฺถมฺภนํฯ รูปวิวิตฺโต รูปปริยนฺโต อากาโสติ เยสํ โส ปริจฺเฉโท, เตหิ โส อสมฺผุฏฺโฐวาติ วุตฺตํ ‘‘อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺฐธาตู’’ติฯ สญฺชานนวิธุรา อารมฺมณูปลทฺธิ วิชานนธาตุฯ วิตฺถารโตปิ กเถตุํ วฏฺฏติ สงฺเขปนฺโตคธตฺตา วิตฺถารสฺสฯ สงฺเขปโต กเถตุํ น วฏฺฏติ กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส อนวเสสปริยาทานาภาวโตฯ เตนาห ‘‘วิตฺถารโตว วฏฺฏตี’’ติฯ อุภยถาติ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จฯ

อนิปฺผนฺนาปิ อากาสธาตุ ภูตานิ อุปาทาย คเหตพฺพตามตฺเตน ‘‘อุปาทารูป’’นฺเตว วุจฺจติฯ ทิฏฺฐาเนวาติ สลฺลกฺเขตพฺพานิ อุปาทารูปภาวสามญฺญโตฯ เตน สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ สมุทาเย ปวตฺตโวหารสฺส อวยเวปิ ทิสฺสนโต ยถา ‘‘วตฺเถกเทเส ทฑฺเฒ วตฺถํ ทฑฺฒ’’นฺติฯ ‘‘ผสฺโส จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํ มหาภูมกตฺตา เตสํ ตปฺปธานตฺตา จ สงฺขารกฺขนฺธสฺสฯ อรูปกฺขนฺธา นามํ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นามาธีนคฺคหณโต จฯ รูปกฺขนฺโธ รูปํ ปริพฺยตฺตํ รุปฺปนฏฺเฐนฯ ปจฺจยนฺติ นิสฺสยภูตํ ปจฺจยํฯ วิภาเคน ทฺวาจตฺตาลีสฯ

เอกาสีติ จิตฺตานิ ‘‘สมฺมสนจาโรย’’นฺติ กตฺวาฯ อนุกฺกเมน ปฏิปชฺชมาโนติ เอวํ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยํ ฐิโต อุปริเมน ติสฺสนฺนํ วิสุทฺธีนํ สมฺปาทนวเสน วิสุทฺธิภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโตฯ

ผสฺสายตนนฺติ ผสฺสสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ สุวณฺณาทีนนฺติ สุวณฺณมณิวชิราทีนํฯ อากิณฺณํ วิย หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ อากโรฯ ยถา จกฺขุ วิปากผสฺสสฺส วิเสสปจฺจโย, น ตถา อิตเรสนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว จกฺขุวิญฺญาณานี’’ติอาทิฯ เอส นโย เสสวาเรสุปิฯ ทฺวตฺติํสาย วิปากผสฺเสสุ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสหคตผสฺเส ฐเปตฺวา เสสา ทฺวาวีสติ วิปากผสฺสา เวทิตพฺพาฯ ทิฏฺฐเมว โหติ เตน สมานโยคกฺขมตฺตาฯ ‘‘สงฺเขปโต ตาวา’’ติ สงฺเขปกถํ อารภิตฺวาปิ วิตฺถารกถาเปตฺถ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยาวาติ วุตฺตํ ‘‘เหฏฺฐา…เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติฯ

โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตํ โสมนสฺสฏฺฐานิยํฯ เตนาห ‘‘โสมนสฺสสฺส การณภูต’’นฺติฯ อุปวิจรตีติ อุเปจฺจ ปวตฺตติฯ สภาวโต สงฺกปฺปโต จ โสมนสฺสาทิอุปฺปตฺติเหตุกา โสมนสฺสฏฺฐานิยาทิตาติ อาห ‘‘อิฏฺฐํ วา โหตู’’ติอาทิฯ จตุตฺถํ ทิฏฺฐเมว โหติ ตทวินาภาวโตฯ

อริยสจฺจานีติ ปุริมปเท อุตฺตรปทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อริยภาวกรานี’’ติอาทิฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.531) ปกาสิตํ, ตสฺมา น อิธ ปกาเสตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ สุขาวโพธนตฺถนฺติ เทสิยมานาย วฏฺฏกถาย สุเขน อวโพธนตฺถํฯ เตนาห ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิฯ ทฺวาทสปทนฺติ อวิชฺชาทีหิ ปเทหิ ทฺวาทสปทํฯ ปจฺจยวฏฺฏนฺติ ปจฺจยปฺปพนฺธํฯ กเถตุกาโม โหติ ปจฺจยาการมุเขน สจฺจานิ ทสฺเสตุกามตายฯ คพฺภาวกฺกนฺติวฏฺฏนฺติ คพฺโภกฺกนฺติมุเขน วิปากวฏฺฏํ ทสฺเสติ ‘‘คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหตี’’ติอาทินาฯ ตสฺมา ปเนตฺถ คพฺภาวกฺกนฺติวเสเนว วฏฺฏํ ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘คพฺภาวกฺกนฺติวฏฺฏสฺมิํ หี’’ติอาทิฯ คพฺภาวกฺกนฺติวฏฺฏสฺมินฺติ มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตนวเสน ปวตฺตธมฺมปฺปพนฺเธฯ ทสฺสิเตติ เทสนาวเสน ทสฺสิเตฯ

ปุริมา ทฺเว โยนิโย อิตราหิ โอฬาริกตาย ปริพฺยตฺตตราติ วุตฺตํ ‘‘คพฺภาวกฺกนฺติ…เป.… อวโพเธตุมฺปี’’ติฯ

ปจฺจยมตฺตนฺติ ฉนฺนํ ธาตูนํ สาธารณํ ปจฺจยภาวมตฺตํ, น เตหิ ภาคโส นิปฺผาทิยมานํ ปจฺจยวิเสสํ ‘‘กุโต ปเนตํ ฉนฺนํ ธาตูน’’นฺติ อวิภาเคน วุตฺตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิฯ น มาตุ น ปิตุ ตาสํ ธาตูนํ อิมสฺส สตฺตสฺส พาหิรภาวโตฯ คพฺภสฺสาติ เอตฺถ คพฺภติ อตฺตภาวภาเวน วตฺตตีติ คพฺโภ, กลลาทิอวตฺโถ ธมฺมปฺปพนฺโธฯ ตนฺนิสฺสิตตฺตา ปน สตฺตสนฺตาโน คพฺโภติ วุตฺโต ยถา มญฺจนิสฺสิตา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ ตนฺนิสฺสยภาวโต มาตุกุจฺฉิ คพฺโภติ วุจฺจติ ‘‘คพฺเภ วสติ มาณโว’’ติอาทีสุ (ชา. 1.15.363)ฯ คพฺโภ วิยาติ วา คพฺโภฯ ยถา หิ นิวาสฏฺฐานตาย สตฺตานํ โอวรโก ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติ, เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ ยาว อภิชาติ นิวาสฏฺฐานตาย มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติฯ อิธ ปน ปฐมํ วุตฺตอตฺเถเนว คพฺโภติ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘คพฺโภ จ นามา’’ติอาทิฯ

นิรติอตฺเถน นิรโย จ โส ยถาวุตฺเตน อตฺเถน คพฺโภ จาติ นิรยคพฺโภฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ อยํ ปน วิเสโส – เทวมนุชาทโย วิย อุทฺธํ ทีฆา อหุตฺวา ติริยํ อญฺจิตา ทีฆาติ ติรจฺฉานาฯ เต เอว ขนฺธโกฏฺฐาสภาเวน โยนิ จ โส วุตฺตนเยน คพฺโภ จาติ ติรจฺฉานโยนิคพฺโภฯ ปกฏฺฐโต สุขโต อเปตํ อปคโม เปตภาโว, ตํ ปตฺตานํ วิสโยติ เปตฺติวิสโย, เปตโยนิฯ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย สูรภาวาทิคุเณหิ อุปจิตมานสตาย อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตตาย มนุสฺสาฯ ทิพฺพนฺติ กามคุณาทีหิ กีฬนฺติ ลฬนฺติ โชตนฺตีติ เทวาฯ คพฺภสทฺโท วุตฺตนโย เอวฯ นานปฺปกาโรติ ยถาวุตฺเตน ตทนนฺตรเภเทน จ นานปฺปการโกฯ มนุสฺสคพฺโภ อธิปฺเปโต สุปากฏตาย ปจฺจกฺขภาวโตฯ โอกฺกนฺติ มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมิตฺวา วิย อุปฺปติตฺวาติ กตฺวาฯ นิพฺพตฺตนํ นิพฺพตฺติฯ ปาตุภาโว อุปฺปตฺติปฺปกาสโก จฯ

สนฺนิปาโต นาม อเวกลฺลชาติหีนเวกลฺเลติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ มาตาปิตโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สตฺตโลเกฯ

สนฺนิปติตาติ สโมธานภาวโต สนฺนิปติตา สมาคตา สํสิลิฏฺฐาฯ อุตุนีติ อุตุมตี สญฺชาตปุปฺผาฯ อิทญฺจ อุตุสมยํ สนฺธาย วุตฺตํ, น โลกสมญฺญากรชสฺส ลคฺคนทิวสมตฺตํฯ มาตุคามสฺส หิ ยสฺมิํ คพฺภาสหสญฺญิเต โอกาเส ทารโก นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ มหตี โลหิตปีฬกา สณฺฐหิตฺวา อคฺคหิตปุพฺพา เอว ภิชฺชิตฺวา ปคฺฆรติ, วตฺถุ สุทฺธํ โหติ ปคฺฆริตโลหิตตฺตา อนามยตฺตา จฯ วิสุทฺเธ วตฺถุมฺหิ มาตาปิตูสุ เอกวารํ สนฺนิปติเตสุ ยาว สตฺต ทิวสานิ เขตฺตเมว โหติฯ สุทฺธํ วตฺถุ นหานโต ปรมฺปิ กติปยานิ ทิวสานิ คพฺภสณฺฐหนตาย เขตฺตเมว โหติ ปริตฺตสฺส โลหิตเลสสฺส วิชฺชมานตฺตาฯ ตสฺมิํ สมเย หตฺถคฺคาหเวณิคฺคาหาทินา องฺคปรามสเนนปิ ทารโก นิพฺพตฺตติเยวฯ อิตฺถิสนฺตาเนปิ หิ สตฺตปิ ธาตู ลพฺภนฺเตวฯ ตถา หิ ปาริกาย นาภิปรามสเนน สามสฺส โพธิสตฺตสฺส, ทิฏฺฐมงฺคลิกาย นาภิปรามสเนน (ชา. อฏฺฐ. 4.15.มาตงฺคชาตกวณฺณนา; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.65) มณฺฑพฺยสฺส นิพฺพตฺติ อโหสิฯ คนฺธนโต อุปฺปนฺนคติยา นิมิตฺตูปฏฺฐาเนน สูจนโต ทีปนโต คนฺโธติ ลทฺธนาเมน ภวคามิกมฺมุนา อพฺพติ ปวตฺตตีติ คนฺธพฺโพ, ตตฺถ อุปฺปชฺชมานกสตฺโตฯ ปจฺจุปฏฺฐิโต โหตีติ น มาตาปิตูนํ สนฺนิปาตํ โอโลกยมาโน สมีเป ฐิโต ปจฺจุปฏฺฐิโต นาม โหติ, กมฺมยนฺตยนฺติโต ปน เอโก สตฺโต ตสฺมิํ โอกาเส นิพฺพตฺตนโก โหตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ตทา หิ ตตฺรูปคสตฺโต ตตฺรูปปตฺติอาวหนฺตกมฺมสงฺขาเตน เปลฺลกยนฺเตน ตถตฺถาย เปลฺลิโต อุปนีโต วิย โหติฯ

วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เอตฺถ วิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาเวน คหิตตฺตา ‘‘ตโย อรูปิโน ขนฺธา’’ติ วุตฺตํฯ อิธ ปน วิญฺญาณํ ปจฺจยภาเวน อคฺคเหตฺวา คพฺโภกฺกนฺติยา เอว ปจฺจยภาเวน คหิตตฺตา ‘‘วิญฺญาณกฺขนฺธมฺปิ ปกฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อิธ ปน มนุสฺสคพฺภสฺส โอกฺกนฺติยา อธิปฺเปตตฺตา ‘‘คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ’’ติ วุตฺตํฯ

ตณฺหาย สมุทยสจฺจภาเวน คหิตตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา ตณฺห’’นฺติ วุตฺตํฯ ตสฺเสว ปภาวิกาติ ตสฺเสว ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาทิกาฯ

ทุกฺขนิโรโธติ เอตฺถ ทุกฺขคฺคหเณน ตณฺหาปิ คหิตาติ อาห ‘‘เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ…เป.… ทุกฺขนิโรโธ’’ติฯ อวิเสเสน หิ เตภูมกวฏฺฏํ อิธ ทุกฺขนฺติ อธิปฺเปตํฯ อถ วา ทุกฺขสฺส อนุปฺปตฺตินิโรโธ ตพฺภาวิกาย ตณฺหาย อนุปฺปตฺตินิโรเธน วินา น โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ…เป.… ทุกฺขนิโรโธ’’ติฯ อนุปฺปตฺตินิโรโธติ จ อนุปฺปตฺตินิโรธนิมิตฺตํ นิพฺพานํ ทสฺเสติฯ

‘‘ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อุภยตฺถ ปาฬิยา ปวตฺติอาการเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติ อาหฯ ตตฺถาติ วิสทฺธิมคฺเคฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ อวิชฺชาย ตฺเววาติ อวิชฺชาย ตุ เอวฯ อเสสวิราคนิโรธาติ เอตฺถ อจฺจนฺตเมว สงฺขาเร วิรชฺชติ เอเตนาติ วิราโค, มคฺโค, ตสฺมา วิราคสงฺขาเตน มคฺเคน อเสสนิโรธา อเสเสตฺวา นิโรธา สมุจฺฉินฺทนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สกลสฺสาติ อนวเสสสฺสฯ เกวลสฺสาติ วา สุทฺธสฺส, ปรปริกปฺปิตสตฺตชีวาทิวิรหิตสฺสาติ อตฺโถฯ ขีณากาโรปิ วุจฺจติ ‘‘นิรุชฺฌนํ นิโรโธ’’ติ อิมินา อตฺเถนฯ อรหตฺตมฺปิ นิโรโธติ วุจฺจติ นิโรธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตาฯ นิพฺพานมฺปิ นิโรโธติ วุจฺจติ อวิชฺชาทีนํ นิโรธสฺส นิมิตฺตภาวโต อวิชฺชาทโย นิรุชฺฌนฺติ เอตฺถาติ นิโรโธติ กตฺวาฯ ขีณาการทสฺสนวเสนาติ อวิชฺชาทีนํ อนุปฺปตฺตินิโรเธน นิรุชฺฌนาการทสฺสนวเสนฯ นิพฺพานเมว สนฺธาย, น ปน อรหตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ สภาวธมฺมานํ นิคฺคโห นาม ยถาวุตฺตธมฺมปริจฺเฉทโต อูนาธิกภาวปฺปกาสเนน อตฺตสภาววิภาวเนเนว โหตีติ อาห ‘‘นิคฺคณฺหนฺโต หี’’ติอาทิฯ

ติตฺถายตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ภยสุตฺตวณฺณนา

[63] ทุติเย ปริตฺตาตุํ สมตฺถภาเวนาติ อุปฺปนฺนภยโต รกฺขิตุํ สมตฺถภาเวนฯ นตฺถิ เอตฺถ มาตาปุตฺตํ อญฺญมญฺญํ ตายิตุํ สมตฺถนฺติ อมาตาปุตฺตานิ, ตานิเยว อมาตาปุตฺติกานิฯ เตนาห ‘‘นตฺถิ เอตฺถา’’ติอาทิฯ ยนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติฯ มาตาปิ ปุตฺตํ ปสฺสิตุํ น ลภติ, ปริตฺตาตุํ น สมตฺถนฺติ อธิปฺปาโย ฯ ปุตฺโตปิ มาตรนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ จิตฺตุตฺราโสเยว ภยํ จิตฺตุตฺราสภยํฯ อิมินา โอตฺตปฺปภยาทิํ นิวตฺเตติฯ อฏวิคฺคหเณน อฏวิวาสิโน วุตฺตา ‘‘สพฺโพ คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘อฏวีติ เจตฺถ อฏวิวาสิโน โจรา เวทิตพฺพา’’ติฯ เอเตติ อฏวิวาสิโน โจราฯ เอตํ วุตฺตนฺติ ‘‘อฏวิสงฺโกโป’’ติ อิทํ วุตฺตํฯ ฐานคมนาทิอิริยาปถจกฺกสมงฺคิโน อิริยาปถจกฺกสมารุฬฺหา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘อิริยาปถจกฺกมฺปิ วฏฺฏตี’’ติฯ อิริยาปโถเยว ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ อิริยาปถจกฺกํฯ

ปริยายนฺตีติ ปริโต เตน เตน ทิสาภาเคน คจฺฉนฺติฯ เตนาห ‘‘อิโต จิโต จ คจฺฉนฺตี’’ติฯ มาตุเปเมน คนฺตุํ อวิสหิตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตํฯ อตฺตสิเนหสฺส พลวภาวโต มาตรมฺปิ อนเปกฺขิตฺวา ‘‘อตฺตานํเยว รกฺขิสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺตํฯ เอกสฺมิํ ฐาเน นิลีนนฺติ วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา เอกสฺมิํ เขเม ปเทเส นิสินฺนํฯ กุลฺเล วาติอาทีสุ กูลํ ปรตีรํ วหติ ปาเปตีหิ กุลฺโล, ตรณตฺถาย เวฬุนฬาทีหิ กลาปํ กตฺวา พทฺโธฯ ปตฺถริตฺวา พทฺโธ ปน อุฬุมฺโป, จาฏิอาทิ มตฺติกาภาชนํฯ วุยฺหมานนฺติ อุทโกเฆน อโธโสตํ นียมานํฯ

ยถาวุตฺตานิ ตีณิ ภยานิ สมาตาปุตฺติกานิเยว อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส วเสน อมาตาปุตฺติกานิ ทสฺสิตานีติ อาห ‘‘เอวํ ปริยายโต อมาตาปุตฺติกานิ ภยานิ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ

ภยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ