เมนู

เขตฺตวินิจฺฉยสวเนนาติ ‘‘อิเมหิ สีลาทิคุณสมฺปนฺนา สเทวเก โลเก ปุญฺญสฺส เขตฺตํ, ตทญฺโญ น เขตฺต’’นฺติ เอวํ เขตฺตวินิจฺฉยสวเนน รหิตาฯ

วจฺฉโคตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ติกณฺณสุตฺตวณฺณนา

[59] อฏฺฐเม ทุราสทาติ ทุรุปสงฺกมนาฯ ครหา มุจฺจิสฺสตีติ มยิ เอวํ กเถนฺเต สมโณ โคตโม กิญฺจิ กเถสฺสติ, เอวํ เม วจนมตฺตมฺปิ น ลทฺธนฺติ อยํ ครหา มุจฺจิสฺสตีติฯ ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตาฯ ธีราติ ธิติสมฺปนฺนาฯ พฺยตฺตาติ ปรวาทมทฺทนสมตฺเถน เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคตาฯ พหุสฺสุตาติ พาหุสจฺจวนฺโตฯ วาทิโนติ วาทิมคฺคกุสลาฯ สมฺมตาติ พหุโน ชนสฺส สาธุสมฺมตาฯ ปณฺฑิตาทิอาการปริจฺเฉทนฺติ เตสํ เตวิชฺชานํ ปณฺฑิตาการาทิอาการปริจฺเฉทํฯ อาการสทฺโท การณปริยาโย, ปริจฺเฉทสทฺโท ปริมาณตฺโถติ อาห ‘‘เอตฺตเกน การเณนา’’ติฯ

ยถาติ เยนากาเรน, เยน การเณนาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ยถาติ การณวจน’’นฺติฯ ‘‘ทฺวีหิปิ ปกฺเขหี’’ติ วตฺวา เต ปกฺเข สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ อาหฯ เตสํ ปกฺขานํ วเสนสฺส สุชาตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส มาตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชนกชนิกาภาเวน วินาปิ โลเก มาตาปิตุสมญฺญา ทิสฺสติ, อิธ ปน สา โอรสปุตฺตวเสเนว อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ วุตฺตํฯ คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, คพฺภาสยสญฺญิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโสฯ ยถาภุตฺตสฺส อาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณี, กมฺมชเตโชธาตุฯ

ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหา, เตสํ ยุโค ปิตามหยุโค, ตสฺมา ‘‘ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ปิตามหทฺวนฺทา’’ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อฏฺฐกถายํ ปน ทฺวนฺทํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ยุคนฺติ อายุปฺปมาณํ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ

ยุค-สทฺทสฺส จ อตฺถกถา ทสฺสิตา ‘‘ปิตามโหเยว ปิตามหยุค’’นฺติฯ ปุพฺพปุริสาติ ปุริสคฺคหณญฺเจตฺถ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสวเสน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ อกฺขิตฺโตติ อกฺเขโปฯ อนวกฺขิตฺโตติ สทฺธถาลิปากาทีสุ อนวกฺขิตฺโต น ฉฑฺฑิโตฯ ชาติวาเทนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป.… ปิตามหยุคา’’ติ เอเตน พฺราหฺมณสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคหณิกตากิตฺตนโตฯ ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา กิริยาปราธาภาโวฯ สํสุทฺธชาติกาปิ หิ สตฺตา กิริยาปราเธน เขปํ ปาปุณนฺติฯ ‘‘อนุปกฺกุฏฺโฐ’’ติ อิมินา อยุตฺตสํสคฺคาภาโวฯ อยุตฺตสํสคฺคญฺหิ ปฏิจฺจ สตฺตา สุทฺธชาติกา กิริยาปราธรหิตาปิ อกฺโกสํ ลภนฺติฯ

นฺติ ครหาวจนํฯ มนฺเต ปริวตฺเตตีติ เวเท สชฺฌายติ, ปริยาปุณาตีติ อตฺโถฯ มนฺเต ธาเรตีติ ยถาอธีเต มนฺเต อสมฺมุฏฺเฐ กตฺวา หทเย ฐเปติฯ

โอฏฺฐปหตกรณวเสนาติ อตฺถาวธารณวเสนฯ สนิฆณฺฑุเกฏุภานนฺติ เอตฺถ วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทญฺจ ขณฺฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ นิขณฺฑุ, โส เอว อิธ ข-การสฺส ฆ-การํ กตฺวา ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ วุตฺโตฯ กิฏติ คเมติ กิริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภํฯ เววจนปฺปกาสกนฺติ ปริยายสทฺททีปกํ, เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายวจนวิภาวกนฺติ อตฺโถฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อเนเกสมฺปิ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาวิภาวนวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตาฯ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุกปฺโปติ อาห ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติฯ อิทญฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ มหาวิสโย สตสหสฺสปริมาโณ นมาจริยาทิปฺปกรณํฯ ฐานกรณาทิวิภาคโต นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตหีติ อกฺขรปฺปเภทา, สิกฺขานิรุตฺติโยฯ เอเตสนฺติ จตุนฺนํ เวทานํฯ

ปทนฺติ จตุพฺพิธํ, ปญฺจวิธํ วา ปทํ, ตํ ปทํ กายตีติ ปทโก, เตเยว วา เวเท ปทโส กายตีติ ปทโกฯ ตทวเสสนฺติ วุตฺตาวเสสํ วากฺยํฯ เอตฺตาวตา สทฺทพฺยากรณํ วตฺวา ปุน ‘‘พฺยากรณ’’นฺติ อตฺถพฺยากรณมาหฯ ตํ ตํ สทฺทํ ตทตฺถญฺจ พฺยากโรติ พฺยาจิกฺขติ เอเตนาติ พฺยากรณํ, สทฺทสตฺถํฯ อายติํ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํฯ ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติฯ

อสีติ มหาสาวกาติ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ, วปฺโป, ภทฺทิโย, มหานาโม, อสฺสชิ, นาฬโก, ยโส, วิมโล, สุพาหุ, ปุณฺณชิ, ควมฺปติ, อุรุเวลกสฺสโป, นทีกสฺสโป, คยากสฺสโป, สาริปุตฺโต, มหาโมคฺคลฺลาโน, มหากสฺสโป, มหากจฺจาโน, มหาโกฏฺฐิโก, มหากปฺปิโน, มหาจุนฺโท, อนุรุทฺโธ, กงฺขาเรวโต, อานนฺโท, นนฺทโก, ภคุ, นนฺทิโย, กิมิโล, ภทฺทิโย, ราหุโล, สีวลิ, อุปาลิ, ทพฺโพ, อุปเสโน, ขทิรวนิยเรวโต, ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต, ปุณฺโณ สุนาปรนฺตโก, โสโณ กุฏิกณฺโณ, โสโณ โกฬิวิโส, ราโธ, สุภูติ, องฺคุลิมาโล, วกฺกลิ, กาฬุทายี, มหาอุทายี, ปิลินฺทวจฺโฉ, โสภิโต, กุมารกสฺสโป, รฏฺฐปาโล, วงฺคีโส, สภิโย, เสโล, อุปวาโณ, เมฆิโย, สาคโต, นาคิโต, ลกุณฺฑกภทฺทิโย, ปิณฺโฑโล ภารทฺวาโช, มหาปนฺถโก, จูฬปนฺถโก, พากุโล, กุณฺฑธาโน, ทารุจีริโย, ยโสโช, อชิโต , ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก, เมตฺตคุ, โธตโก, อุปสีโว, นนฺโท, เหมโก, โตเทยฺโย, กปฺโป, ชตุกณฺณี, ภทฺราวุโธ, อุทโย, โปสโล, โมฆราชา, ปิงฺคิโยติ เอเต อสีติ มหาสาวกา นามฯ

กสฺมา ปเนเต เอว เถรา ‘‘มหาสาวกา’’ติ วุจฺจนฺตีติ? อภินีหารสฺส มหนฺตภาวโตฯ ตถา หิ ทฺเว อคฺคสาวกาปิ มหาสาวเกสุ อนฺโตคธาฯ เต หิ สาวกปารมิญาณสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา สาวเกสุ อคฺคธมฺมาธิคเมน อคฺคฏฺฐาเน ฐิตาปิ อภินีหารมหนฺตตาสามญฺเญน ‘‘มหาสาวกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, อิตเร ปน ปกติสาวเกหิ สาติสยํ มหาภินีหาราฯ ตถา หิ เต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กตปณิธานา, ตโต เอว สาติสยํ อภิญฺญาสมาปตฺตีสุ วสิโน ปภินฺนปฺปฏิสมฺภิทา จฯ

กามํ สพฺเพปิ อรหนฺโต สีลวิสุทฺธิอาทิเก สมฺปาเทตฺวา จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา มคฺคปฺปฏิปาฏิยา อนวเสสโต กิเลเส เขเปตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐหนฺติ, ตถาปิ ยถา สทฺธาวิมุตฺตโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส, ปญฺญาวิมุตฺตโต จ อุภโตภาควิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาวิเสสสิทฺโธ มคฺคภาวนาวิเสโส, เอวํ อภินีหารมหนฺตตฺตปุพฺพโยคมหนฺตตฺตา หิ สสนฺตาเน สาติสยสฺส คุณวิเสสสฺส นิปฺผาทิตตฺตา สีลาทีหิ คุเณหิ มหนฺตา สาวกาติ มหาสาวกาฯ เตสุเยว ปน เย โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ ปาโมกฺขภาเวน ธุรภูตานํ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺกปฺปาทีนํ สาติสยํ กิจฺจานุภาวนิปฺผตฺติยา การณภูตาย ตชฺชาภินีหาราภินีหฏาย สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ จิรกาลสมฺภาวิตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา ยถากฺกมํ ปญฺญาย สมาธิสฺมิญฺจ อุกฺกฏฺฐปารมิปฺปตฺติยา สวิเสสํ สพฺพคุเณหิ อคฺคภาเว ฐิตา, เต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาฯ อิตเร อฏฺฐสตฺตติ เถรา สาวกปารมิยา มตฺถเก สพฺพสาวกานํ อคฺคภาเวน อฏฺฐิตตฺตา ‘‘มหาสาวกา’’อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ ปกติสาวกา ปน อภินีหารมหนฺตตฺตาภาวโต ปุพฺพโยคมหนฺตตฺตาภาวโต จ ‘‘สตฺถุสาวกา’’อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ เต ปน อคฺคสาวกา วิย มหาสาวกา วิย จ น ปริมิตา, อถ โข อเนกสตา อเนกสหสฺสาฯ

วยตีติ วโย, อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ กตฺถจิ อปริกิลมนฺโต อวิตฺถายนฺโต เต คนฺเถ สนฺตาเนติ ปเณตีติ อตฺโถฯ ทฺเว ปฏิเสธา ปกติํ คเมนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวโย น โหตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ อวยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวโย นาม…เป.… น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํฯ

อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ เอตนฺติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทิวจนํฯ ตติยวิชฺชาธิคมาย ปฏิปตฺติกฺกโม วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.70) สาติสยํ วิตฺถาริโต, ตถา อิธ อวตฺตุกามตาย ภยเภรวสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 1.34 อาทโย) วิย สงฺเขปโต จ วตฺตุกามตาย ‘‘ทฺวินฺนํ วิชฺชาน’’มิจฺเจว วุตฺตํฯ

วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสปฺปฏิจฺฉาทกสฺส โมหกฺขนฺธสฺส วิชฺชนฏฺเฐนปิ วิชฺชาฯ โมโห ปฏิจฺฉาทกฏฺเฐน ตโมติ วุจฺจติ ตโม วิยาติ กตฺวาฯ กาตพฺพโต กรณํ, โอภาโสว กรณํ โอภาสกรณํ, อตฺตโน ปจฺจเยหิ โอภาสภาเวน นิพฺพตฺเตตพฺพฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ

อยํ อตฺโถติ อยเมว อธิปฺเปตตฺโถฯ ปสํสาวจนนฺติ ตสฺเสว อตฺถสฺส โถมนาวจนํ ปฏิปกฺขวิธมนปวตฺติวิเสสานํ โพธนโตฯ โยชนาติ ปสํสาวเสน วุตฺตปทานํ อตฺถทสฺสนวเสน วุตฺตปทสฺส จ โยชนาฯ อวิชฺชา วิหตาติ เอเตน วิชฺชนฏฺเฐน วิชฺชาติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนาติ เอเตน วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชา, ปฏิปกฺขตา จสฺสา ปหาตพฺพภาเวน วิชฺชาย จ ปหายกภาเวนาติ ทสฺเสติฯ อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเยติ ‘‘ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน’’ติ ปททฺวเยปิฯ เอเสว นโยติ ยถาวุตฺตโยชนํ อติทิสติฯ ตตฺถายํ โยชนา – เอวํ อธิคตวิชฺชสฺส ตโม วิหโต วิทฺธสฺโตฯ กสฺมา? ยสฺมา อาโลโก อุปฺปนฺโน ญาณาโลโก ปาตุภูโตติฯ เปสิตตฺตสฺสาติ ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิปฺปตฺติํ วิสฺสฏฺฐจิตฺตสฺส, ปฐมวิชฺชาธิคมาย เปสิตจิตฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ

วิปสฺสนาปาทกนฺติ อิมินา ตสฺส ฌานจิตฺตสฺส นิพฺเพธภาคิยตมาหฯ วิปสฺสนา ติวิธา วิปสฺสกปุคฺคลเภเทนฯ มหาโพธิสตฺตานญฺหิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานญฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยญาณสํวฑฺฒิตตฺตา สยมฺภุญาณภูตา, อิตเรสํ สุตมยญาณสํวฑฺฒิตตฺตา ปโรปเทสสมฺภูตาฯ สา ‘‘ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อวเสสรูปารูปชฺฌานานํ อญฺญตรโต วุฏฺฐายา’’ติอาทินา อเนกธา อรูปมุขวเสน จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานํ อญฺญตรมุขวเสน จ อเนกธาว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.306) นานานยโต วิภาวิตาฯ มหาโพธิสตฺตานํ ปน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปเภทคมนโต นานานยํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสนฺนิสฺสยสฺส อริยมคฺคญาณสฺส อธิฏฺฐานภูตํ ปุพฺพภาคญาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหสุขุมตรํ อนญฺญสาธารณํ วิปสฺสนาญาณํ โหติ, ยํ อฏฺฐกถาสุ ‘‘มหาวชิรญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ยสฺส จ ปวตฺติวิภาเคน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสปฺปเภทสฺส ปาทกภาเวน สมาปชฺชิยมานา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เทวสิกํ สตฺถุ วฬญฺชนกสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ, สฺวายํ พุทฺธานํ วิปสฺสนาจาโร ปรมตฺถมญฺชูสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.144) ทสฺสิโต, อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺโพติฯ อิธ ปน สาวกานํ วิปสฺสนาจารํ สนฺธาย ‘‘วิปสฺสนาปาทก’’นฺติ วุตฺตํฯ

กามํ เหฏฺฐิมมคฺคญาณานิปิ อาสวานํ เขปนญาณานิ เอว, อนวเสสโต ปน เตสํ เขปนํ อคฺคมคฺคญาเณเนวาติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคญาณตฺถายา’’ติฯ อาสววินาสนโตติ อาสวานํ นิสฺเสสํ สมุจฺฉินฺทนโตฯ อาสวานํ ขเย ญาณํ อาสวกฺขยญาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺร เจตํ ญาณ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ขเย’’ติ อาธาเร ภุมฺมํ, น วิสเยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ปริยาปนฺนตฺตา’’ติ อาหฯ อภินีหรตีติ อภิมุขํ นีหรติ, ยถา มคฺคาภิสมโย โหติ, สวนํ ตทภิมุขํ ปวตฺเตติฯ อิทํ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ตทา ภิกฺขุนา ปจฺจกฺขโต คหิตภาวทสฺสนํฯ เอตฺตกํ ทุกฺขนฺติ ตสฺส ปริจฺฉิชฺช คหิตภาวทสฺสนํฯ น อิโต ภิยฺโยติ ตสฺส อนวเสสโต คหิตภาวทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิฯ สรสลกฺขณปฏิเวเธนาติ สภาวสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนนฯ อสมฺโมหปฏิเวโธติ จ ยถา ตสฺมิํ ญาเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสจฺจสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติฯ เตเนวาห ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติฯ ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ ทุกฺขสมุทโยฯ ยํ ฐานํ ปตฺวาติ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเฐน การณภูตํ อาคมฺมฯ ปตฺวาติ จ ตทุภยวโต ปุคฺคลสฺส ปวตฺติยาติ กตฺวา วุตฺตํฯ ปตฺวาติ วา ปาปุณนเหตุฯ อปฺปวตฺตินฺติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํฯ เต วา น ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ อปฺปวตฺติ, นิพฺพานํฯ ตสฺสาติ ทุกฺขนิโรธสฺสฯ สมฺปาปกนฺติ สจฺฉิกิริยาวเสน สมฺมเทว ปาปกํฯ

กิเลสวเสนาติ อาสวสงฺขาตกิเลสวเสนฯ ยสฺมา อาสวานํ ทุกฺขสจฺจปริยาโย ตปฺปริยาปนฺนตฺตา เสสสจฺจานญฺจ ตํสมุทยาทิปริยาโย อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปริยายโต’’ติฯ ทสฺเสนฺโต สจฺจานีติ โยชนาฯ อาสวานญฺเจตฺถ คหณํ ‘‘อาสวานํ ขยญาณายา’’ติ อารทฺธตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติอาทินา อาสววิมุตฺติสีเสเนว สพฺพกิเลสวิมุตฺติ วุตฺตาฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทินา มิสฺสกมคฺโค อิธ กถิโตติ ‘‘สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสี’’ติ วุตฺตํฯ ชานโต ปสฺสโตติ อิมินา ปริญฺญาสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยา วุตฺตาฯ วิมุจฺจตีติ อิมินา ปหานาภิสมโย วุตฺโตติ อาห ‘‘อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสตี’’ติฯ

ชานโต ปสฺสโตติ วา เหตุนิทฺเทโสฯ ยํ ชานนเหตุ กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ โยชนาฯ ธมฺมานญฺหิ สมานกาลิกานมฺปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตา สหชาตโกฏิยา ลพฺภติฯ ภวาสวคฺคหเณเนว เอตฺถ ภวราคสฺส วิย ภวทิฏฺฐิยาปิ สมวโรโธติ ทิฏฺฐาสวสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

ขีณา ชาตีติอาทีหิ ปเทหิฯ ตสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณญาณสฺสฯ ภูมินฺติ ปวตฺติฏฺฐานํฯ เยนาธิปฺปาเยน ‘‘กตมา ปนสฺสา’’ติอาทินา โจทนา กตา, ตํ วิวรนฺโต ‘‘น ตาวสฺสา’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา มคฺคภาวนายาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ปุพฺเพว ขีณตฺตา’’ติฯ น อนาคตา อสฺส ชาติ ขีณาติ โยชนาฯ น อนาคตาติ จ อนาคตภาวสามญฺญํ คเหตฺวา เลเสน โจเทติฯ เตนาห ‘‘อนาคเต วายามาภาวโต’’ติฯ อนาคตวิเสโส ปเนตฺถ อธิปฺเปโต, ตสฺส เขปเน วายาโม ลพฺภเตวฯ เตนาห ‘‘ยา ปน มคฺคสฺสา’’ติอาทิฯ เอกจตุปญฺจโวการภเวสูติ ภวตฺตยคฺคหณํ วุตฺตนเยน อนวเสสโต ชาติยา ขีณภาวทสฺสนตฺถํฯ นฺติ ยถาวุตฺตํ ชาติํฯ โสติ ขีณาสโว ภิกฺขุฯ

พฺรหฺมจริยวาโส นาม อิธ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส นิพฺพตฺตนเมวาติ อาห ‘‘ปริวุตฺถ’’นฺติฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา จตูสุ สจฺเจสุ ปริญฺญาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตมานาย สมฺมาสงฺกปฺปาทีนมฺปิ ทุกฺขสจฺเจ ปริญฺญาภิสมยานุคุณา ปวตฺติ, อิตเรสุ จ สจฺเจสุ เนสํ ปหานาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติ ปากฏา เอวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยวเสนา’’ติฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สตฺตเสขํ สงฺคณฺหาติฯ

อิตฺถตฺตายาติ อิเม ปการา อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตํ, ตทตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เต ปน ปการา อริยมคฺคพฺยาปารภูตา ปริญฺญาทโย อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘เอวํโสฬสวิธกิจฺจภาวายา’’ติฯ เต หิ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขโต มคฺคานุภาเวน ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, ปริญฺญาทีสุ จ ปหานเมว ปธานํ ตทตฺถตฺตา อิตเรสนฺติ อาห ‘‘กิเลสกฺขยาย วา’’ติฯ ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณวเสน วา เอตํ วุตฺตํฯ

ทุติยวิกปฺเป อิตฺถตฺตายาติ นิสฺสกฺเก สมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘อิตฺถภาวโต’’ติ อปรนฺติ อนาคตํฯ อิเม ปน จริมกตฺตภาวสงฺขาตา ปญฺจกฺขนฺธาฯ ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺตีติ เอเตน เตสํ อปฺปติฏฺฐตํ ทสฺเสติฯ อปริญฺญามูลกา หิ ปติฏฺฐาฯ ยถาห ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรุฬฺห’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. 2.64; กถา. 296; มหานิ. 7)ฯ เตเนวาห – ‘‘ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิยา’’ติอาทิฯ

ยสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺสฯ ตสฺส หิ สีลํ กทาจิ วฑฺฒติ, กทาจิ หายติฯ เสกฺขาปิ ปน สีเลสุ ปริปูรการิโนว, อเสกฺเขสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เตนาห ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติอาทิฯ วสิปฺปตฺตนฺติ วสีภาวปฺปตฺตํฯ สุฏฺฐุ สมาหิตนฺติ อคฺคผลสมาธินา สมฺมเทว สมาหิตํฯ ธิติสมฺปนฺนนฺติ อคฺคผลธิติยา สมนฺนาคตํฯ มจฺจุํ ชหิตฺวา ฐิตนฺติ อายติํ ปุนพฺภวาภาวโต วุตฺตํฯ กถํ ปุนพฺภวาภาโวติ อาห ‘‘สพฺเพ ปาปธมฺเม ปชหิตฺวา ฐิต’’นฺติฯ สพฺพสฺสปิ เญยฺยธมฺมสฺส จตุสจฺจนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ ‘‘พุทฺธนฺติ จตุสจฺจพุทฺธ’’นฺติฯ พุทฺธสาวกาติ สาวกพุทฺธา นมสฺสนฺติ, ปเคว อิตรา ปชาฯ อิตรา หิ ปชา สาวเกปิ นมสฺสนฺติฯ อิติ เอตฺตเกน ฐาเนน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วเสน คาถานํ อตฺถํ วตฺวา อิทานิ สาวกสฺสปิ วเสน อตฺถํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สาวโกปิ โคตโม มุขนิพฺพตฺเตน สมฺปตฺเตน สมฺพนฺเธน, ยโต สพฺเพปิ อริยสาวกา ภควโต โอรสปุตฺตาติ วุจฺจนฺตีติฯ

นิวุสฺสตีติ นิวาโส, นิวุตฺโถ ขนฺธสนฺตาโนติ อาห ‘‘นิวุตฺถกฺขนฺธปรมฺปร’’นฺติฯ อเวติ, อเวทีติ ปาฐทฺวเยนปิ ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส กิจฺจสิทฺธิํเยว ทสฺเสติฯ เอกตฺตกายเอกตฺตสญฺญิภาวสามญฺญโต เวหปฺผลาปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘ฉ กามาวจเร, นว พฺรหฺมโลเก’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ อิตเร ปน อปจุรภาวโต น วุตฺตาฯ เอกจฺจานํ อวิสยภาวโต จ อวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ชาติ ขียติ เอเตนาติ ชาติกฺขโย, อรหตฺตนฺติ อาห ‘‘อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติฯ ‘‘อภิญฺญายา’’ติ วตฺตพฺเพ ยการโลเปน ‘‘อภิญฺญา’’ติ นิทฺเทโส กโตติ อาห ‘‘ชานิตฺวา’’ติฯ กิจฺจโวสาเนนาติ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพสฺส โสฬสวิธสฺส กิจฺจสฺส ปริโยสาเนนฯ โวสิโตติ ปริโยสิโต, นิฏฺฐิโตติ อตฺโถฯ โมเนยฺเยน สมนฺนาคโตติ กายโมเนยฺยาทีหิ สมนฺนาคโตฯ

ลปิตํ ลปตีติ ลปิตลาปโนฯ อตฺตปจฺจกฺขโต ญตฺวาติ อิมินา เตสํ วิชฺชานํ ปฏิลทฺธภาวํ ทีเปติฯ

ติกณฺณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา

[60] นวเม เทยฺยธมฺมสฺเสตํ นามนฺติ ยาคํ กโรนฺเตน ทาตพฺพเทยฺยธมฺมํ สนฺธาย วทติ ตทญฺญสฺส ปาฬิยํ เทยฺยธมฺมคฺคหเณเนว คหิตตฺตาฯ มตกภตฺตนฺติ มตเก อุทฺทิสฺส ทาตพฺพภตฺตํ, ปิตุปิณฺฑนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วรปุริสานนฺติ วิสิฏฺฐปุริสานํ, อุตฺตมปุริสานนฺติ อตฺโถฯ สพฺพเมตํ ทานนฺติ ยถาวุตฺตเภทํ ยญฺญสทฺธาทิทานํฯ

ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา

[61] ทสเม ชิณฺณานํ หตฺถิสาลาทีนํ ปฏิสงฺขรณํ ปุน ปากติกกรณํ ชิณฺณปฏิสงฺขรณํ , ตสฺส การโก ชิณฺณปฏิสงฺขรณการโกฯ พาหิรสมเยติ สตฺถุสาสนโต พาหิเร อญฺญติตฺถิยสมเยฯ สพฺพจตุกฺเกนาติอาทีสุ สพฺเพสุ ทฺวิปทจตุปฺปทาทิเภเทสุ ปาเณสุ เอเกกสฺมิํ จตฺตาโร จตฺตาโร ปาเณ วธิตฺวา ยชิตพฺพํ ยญฺญํ สพฺพจตุกฺกํ นามฯ เสเสสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺส วา ตสฺส วาติ นิสฺสกฺเก สามิวจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา วา ตสฺมา วา’’ติฯ เอวมสฺสายนฺติ เอตฺถ อสฺสูติ นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปิ อย’’นฺติฯ

วฑฺเฒนฺโตติ ปฏฺฐเปนฺโตฯ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอคธํ มูลํ ปติฏฺฐาภูตํ พฺรหฺมจริโยคธํฯ เตนาห ‘‘อรหตฺตมคฺคสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน เจตฺถ อรหตฺตมคฺคสฺเสว คหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุตฺตมํ ปติฏฺฐาภูตํ อารมฺมณูปนิสฺสยภาเวนฯ

อปฺเปหิ เวยฺยาวจฺจกราทีหิ อตฺโถ เอติสฺสาติ อปฺปฏฺฐา ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ยตฺถ พหู’’ติอาทิฯ