4. กถาปวตฺติสุตฺตวณฺณนา

[44] จตุตฺเถ ปวตฺตินีติ ยาว อธิปฺเปตตฺถนิคมนา อวิจฺเฉเทน ปวตฺตินีฯ ปฏิฆาตาภาเวน อปฺปฏิหตาฯ นิยฺยานิกา สปฺปาฏิหีรกาฯ

กถาปวตฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา

[45] ปญฺจเม ปณฺฑิตปญฺญตฺตานีติ ปณฺฑิเตหิ ปฐมํ ปญฺญตฺตานิฯ กถิตานีติ เสยฺยโส กถิตานิฯ มหาปุริเสหีติ พุทฺธโพธิสตฺเตหิฯ กรุณาติ กรุณาเจโตวิมุตฺติ วุตฺตาฯ ปุพฺพภาโคติ ตสฺส อุปจาโรฯ ทโมติ อินฺทฺริยสํวโร ‘‘มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ทมน’’นฺติ กตฺวาฯ อตฺตทมนนฺติ จิตฺตทมนํฯ ปุณฺโณวาเท (ม. นิ. 3.396) ‘‘สกฺขิสฺสสิ โข, ตฺวํ ปุณฺณ, อิมินา ทมูปสเมนา’’ติ อาคตตฺตา ทโมติ วุตฺตา ขนฺติปิฯ อาฬวเก อาฬวกสุตฺเต (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 190) ‘‘สจฺจา ทมา จาคา’’ติ เอวํ วุตฺตา ปญฺญาปิ อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘ทโม’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ รกฺขนํ โคปนํ ปฏิชคฺคนนฺติ มาตาปิตูนํ มนุสฺสามนุสฺสกตูปทฺทวโต รกฺขนํ, พฺยาธิอาทิอนตฺถโต โคปนํ, ฆาสจฺฉาทนาทีหิ เวยฺยาวจฺจกรเณน ปฏิชคฺคนํฯ สนฺโต นาม สพฺพกิเลสทรถปริฬาหูปสเมน อุปสนฺตกายวจีสมาจารตาย จฯ อุตฺตมฏฺเฐน สนฺตานนฺติ มตฺเตยฺยตาทีหิ เสฏฺฐฏฺเฐน สนฺตานํฯ

อิธ อิเมสํเยว ติณฺณํ ฐานานํ กรเณนาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต อาคตานํ ติณฺณํ ฐานานํ กรเณน นิพฺพตฺตเนนฯ เอตานิ…เป.… การณานีติ มาตุปฏฺฐานํ ปิตุปฏฺฐานนฺติ เอตานิ ทฺเว อุตฺตมปุริสานํ การณานิฯ อุตฺตมกิจฺจกรเณน หิ มาตาปิตุอุปฏฺฐากา ‘‘อุตฺตมปุริสา’’ติ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘มาตาปิตุ…เป.… วุตฺโต’’ติฯ อนุปทฺทวภาเวน เขมํฯ

ปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[46] ฉฏฺเฐ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกนฺติ เอตฺถ ‘‘มนุสฺสา ปุญฺญํ ปสวนฺตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา ภาวนามยสฺสปิ ปุญฺญสฺส สงฺคณฺหนโต โลกุตฺตรสฺสปิ สมฺภโว ทฏฺฐพฺโพฯ

สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สงฺขตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา

[47] สตฺตเม สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตํ สงฺขตํฯ นิมิตฺตานีติ สญฺชานนสฺส นิมิตฺตานิฯ เหตุปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, อตฺตลาโภฯ วโยติ ภงฺโคฯ ฐิตสฺสาติ อุปฺปาทกฺขณโต อุทฺธํ ฐิติกฺขณปตฺตสฺสฯ สา ปนสฺส อวตฺถา อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนาติ กตฺวา อญฺญถตฺตํ ชราติ จ วุตฺตาฯ ยสฺมา ธมฺโม อุปฺปชฺชมาโน เอว ภิชฺชติ, ตถา สติ อุปฺปาทภงฺคา สมานกฺขณา สิยุํ, น จ ตํ ยุชฺชติ, ตสฺมา อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถา ชราติ เวทิตพฺพาฯ เย ปน ‘‘สงฺขารานํ ฐิติ นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เตสํ ตํ มิจฺฉาฯ ยถา หิ ตสฺเสว ธมฺมสฺส อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนา ภงฺคาวตฺถา อิจฺฉิตา, อญฺญถา ‘‘อญฺญํ อุปฺปชฺชติ, อญฺญํ นิรุชฺฌตี’’ติ อาปชฺชติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานสฺส ภงฺคาภิมุขา ธมฺมา อิจฺฉิตพฺพาฯ สา จ ฐิติกฺขโณฯ น หิ อุปฺปชฺชมาโน ภิชฺชตีติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ

สงฺขตนฺติ เตภูมกา ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนตฺตาฯ ยทิ เอวํ มคฺคผลธมฺมา กถนฺติ อาห ‘‘มคฺคผลานิ ปนา’’ติอาทิฯ ลกฺขณกถา หิ ยาวเทว สมฺมสนตฺถาฯ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาโท, น ฐานภงฺคกฺขเณสุฯ กสฺมา? อุปฺปาทอุปฺปาทกฺขณานํ อญฺญมญฺญํ ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ ยถา หิ อุปฺปาทสงฺขาเตน วิกาเรน อุปฺปาทกฺขโณ ปริจฺฉินฺโน, เอวํ อุปฺปาทกฺขเณนปิ อุปฺปาโท ปริจฺฉินฺโนฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตายปิ กาลสฺส โลกสมญฺญาวเสเนว วุตฺตํฯ ลกฺขณํ น สงฺขตํ, สงฺขตํ น ลกฺขณนฺติ เนสํ เภททสฺสนํฯ อวตฺถาวโต หิ อวตฺถา ภินฺนาวาติ ฯ ปริจฺฉินฺนนฺติ เอตฺถ อุปฺปาทวเยหิ ตาว สงฺขตํ ปริจฺฉินฺนํ โหตุ, ชราย ปน ตํ กถํ ปริจฺฉินฺนนฺติ วุจฺจติ? น วุจฺจติ ปริจฺเฉโท ปุพฺพนฺตาปรนฺตมตฺเตน, อถ โข สภาวเภเทนาติ นายํ โทโสฯ