ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

เอกกนิปาต-ฏีกา

คนฺถารมฺภกถา

อนนฺตญาณํ กรุณานิเกตํ,

นมามิ นาถํ ชิตปญฺจมารํ;

ธมฺมํ วิสุทฺธํ ภวนาสเหตุํ,

สงฺฆญฺจ เสฏฺฐํ หตสพฺพปาปํฯ

กสฺสปํ ตํ มหาเถรํ, สงฺฆสฺส ปริณายกํ;

ทีปสฺมิํ ตมฺพปณฺณิมฺหิ, สาสโนทยการกํฯ

ปฏิปตฺติปราธีนํ, สทารญฺญนิวาสินํ;

ปากฏํ คคเน จนฺท-มณฺฑลํ วิย สาสเนฯ

สงฺฆสฺส ปิตรํ วนฺเท, วินเย สุวิสารทํ;

ยํ นิสฺสาย วสนฺโตหํ, วุฑฺฒิปฺปตฺโตสฺมิ สาสเนฯ

อนุเถรํ มหาปญฺญํ, สุเมธํ สุติวิสฺสุตํ;

อวิขณฺฑิตสีลาทิ-ปริสุทฺธคุโณทยํฯ

พหุสฺสุตํ สติมนฺตํ, ทนฺตํ สนฺตํ สมาหิตํ;

นมามิ สิรสา ธีรํ, ครุํ เม คณวาจกํฯ

อาคตาคมตกฺเกสุ , สทฺทสตฺถนยญฺญุสุ;

ยสฺสนฺเตวาสิภิกฺขูสุ, สาสนํ สุปฺปติฏฺฐิตํฯ

โย สีหฬินฺโท ธิติมา ยสสฺสี,

อุฬารปญฺโญ นิปุโณ กลาสุ;

ชาโต วิสุทฺเธ รวิโสมวํเส,

มหพฺพโล อพฺภุตวุตฺติเตโชฯ

ชิตฺวาริวคฺคํ อติทุปฺปสยฺหํ,

อนญฺญสาธารณวิกฺกเมน;

ปตฺตาภิเสโก ชินธมฺมเสวี,

อภิปฺปสนฺโน รตนตฺตยมฺหิฯ

จิรํ วิภินฺเน ชินสาสนสฺมิํ,

ปจฺจตฺถิเก สุฏฺฐุ วินิคฺคเหตฺวา;

สุธํว สามคฺคิรสํ ปสตฺถํ,

ปาเยสิ ภิกฺขู ปริสุทฺธสีเลฯ

กตฺวา วิหาเร วิปุเล จ รมฺเม,

ตตฺรปฺปิเตเนกสหสฺสสงฺเข;

ภิกฺขู อเสเส จตุปจฺจเยหิ,

สนฺตปฺปยนฺโต สุจิรํ อขณฺฑํฯ

สทฺธมฺมวุทฺธิํ อภิกงฺขมาโน,

สยมฺปิ ภิกฺขู อนุสาสยิตฺวา;

นิโยชยํ คนฺถวิปสฺสนาสุ,

อกาสิ วุทฺธิํ ชินสาสนสฺสฯ

เตนาหมจฺจนฺตมนุคฺคหีโต,

อนญฺญสาธารณสงฺคเหน;

ยสฺมา ปรกฺกนฺตภุชวฺหเยน,

อชฺเฌสิโต ภิกฺขุคณสฺส มชฺเฌฯ

ตสฺมา อนุตฺตานปทานมตฺถํ,

เสฏฺฐาย องฺคุตฺตรวณฺณนาย;

สนฺทสฺสยิสฺสํ สกลํ สุโพทฺธุํ,

นิสฺสาย ปุพฺพาจริยปฺปภาวํฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

[1] สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยํ นมสฺสิตุกาโม ตสฺส วิสิฏฺฐคุณโยคสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติอาทิมาหฯ วิสิฏฺฐคุณโยเคน หิ วนฺทนารหภาโว, วนฺทนารเห จ กตา วนฺทนา ยถาธิปฺเปตมตฺถํ สาเธติฯ เอตฺถ จ สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามกรณปฺปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปญฺเจนฺติ อาจริยา, มยํ ปน อิธาธิปฺเปตเมว ปโยชนํ ทสฺสยิสฺสาม, ตสฺมา สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามกรณํ ยถาปฏิญฺญาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิทเมว หิ ปโยชนํ อาจริเยน อิธาธิปฺเปตํฯ ตถา หิ วกฺขติ –

‘‘อิติ เม ปสนฺนมติโน, รตนตฺตยวนฺทนามยํ ปุญฺญํ;

ยํ สุวิหตนฺตราโย, หุตฺวา ตสฺสานุภาเวนา’’ติฯ

รตนตฺตยปฺปณามกรเณน เจตฺถ ยถาปฏิญฺญาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ รตนตฺตยปูชาย ปญฺญาปาฏวโต, ตาย ปญฺญาปาฏวญฺจ ราคาทิมลวิธมนโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยสฺมิํ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทสปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, น โมหปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 6.10; 11.11)ฯ

ตสฺมา รตนตฺตยปูชเนน วิกฺขาลิตมลาย ปญฺญาย ปาฏวสิทฺธิฯ

อถ วา รตนตฺตยปูชนสฺส ปญฺญาปทฏฺฐานสมาธิเหตุตฺตา ปญฺญาปาฏวํฯ วุตฺตญฺหิ ตสฺส สมาธิเหตุตฺตํ –

‘‘อุชุคตจิตฺโต โข ปน, มหานาม, อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (อ. นิ. 6.10; 11.11)ฯ

สมาธิสฺส จ ปญฺญาย ปทฏฺฐานภาโว วุตฺโตเยว – ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 4.99; 5.1071)ฯ ตโต เอวํ ปฏุภูตาย ปญฺญาย ปฏิญฺญามหตฺตกตํ เขทมภิภุยฺย อนนฺตราเยน สํวณฺณนํ สมาปยิสฺสติฯ

อถ วา รตนตฺตยปูชาย อายุวณฺณสุขพลวฑฺฒนโต อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ เวทิตพฺพํฯ รตนตฺตยปฺปณาเมน หิ อายุวณฺณสุขพลานิ วฑฺฒนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อภิวาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน;

จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุ วณฺโณ สุขํ พล’’นฺติฯ (ธ. ป. 109) –

ตโต อายุวณฺณสุขพลวุทฺธิยา โหเตว การิยนิฏฺฐานํฯ

อถ วา รตนตฺตยคารวสฺส ปฏิภานาปริหานาวหตฺตาฯ อปริหานาวหญฺหิ ตีสุปิ รตเนสุ คารวํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, อปริหานียา ธมฺมาฯ กตเม สตฺต? สตฺถุคารวตา, ธมฺมคารวตา, สงฺฆคารวตา, สิกฺขาคารวตา, สมาธิคารวตา, โสวจสฺสตา, กลฺยาณมิตฺตตา’’ติ (อ. นิ. 7.34)ฯ

โหเตว จ ตโต ปฏิภานาปริหาเนน ยถาปฏิญฺญาตปริสมาปนํฯ

อถ วา ปสาทวตฺถูสุ ปูชาย ปุญฺญาติสยภาวโตฯ วุตฺตญฺหิ ตสฺสา ปุญฺญาติสยตฺตํ –

‘‘ปูชารเห ปูชยโต, พุทฺเธ ยทิ ว สาวเก;

ปปญฺจสมติกฺกนฺเต, ติณฺณโสกปริทฺทเวฯ

เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโตภเย;

น สกฺกา ปุญฺญํ สงฺขาตุํ, อิเมตฺตมปิ เกนจี’’ติฯ (ธ. ป. 195-196; อป. เถร 1.10.1-2);

ปุญฺญาติสโย จ ยถาธิปฺเปตปริสมาปนูปาโยฯ ยถาห –

‘‘เอส เทวมนุสฺสานํ, สพฺพกามทโท นิธิ;

ยํ ยเทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภตี’’ติฯ (ขุ. ปา. 8.10);

อุปาเยสุ จ ปฏิปนฺนสฺส โหเตว การิยนิฏฺฐานํฯ รตนตฺตยปูชา หิ นิรติสยปุญฺญกฺเขตฺตสมฺพุทฺธิยา อปริเมยฺยปฺปภาโว ปุญฺญาติสโยติ พหุวิธนฺตราเยปิ โลกสนฺนิวาเส อนฺตรายนิพนฺธนสกลสํกิเลสวิทฺธํสนาย ปโหติ, ภยาทิอุปทฺทวญฺจ นิวาเรติฯ ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามกรณํ ยถาปฏิญฺญาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถ’’นฺติฯ

เอวญฺจ สปฺปโยชนํ รตนตฺตยวนฺทนํ กตฺตุกาโม ปฐมํ ตาว ภควโต วนฺทนํ กาตุํ ตมฺมูลกตฺตา เสสรตนานํ ‘‘กรุณาสีตลหทยํ…เป.… คติวิมุตฺต’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ยสฺสา เทสนาย สํวณฺณนํ กตฺตุกาโม, สา น วินยเทสนา วิย กรุณาปธานา, นาปิ อภิธมฺมเทสนา วิย ปญฺญาปธานา, อถ โข กรุณาปญฺญาปธานาติ ตทุภยปฺปธานเมว ตาว สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โถมนํ กาตุํ ‘‘กรุณาสีตลหทยํ, ปญฺญาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถฯ อถ วา กิณาตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ หิํสติ วิพาธตีติ อตฺโถฯ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ กโรตีติ วา กรุณาฯ อถ วา กมิติ สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณาฯ เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพนฺธตีติ อตฺโถฯ กรุณาย สีตลํ กรุณาสีตลํ, กรุณาสีตลํ หทยํ อสฺสาติ กรุณาสีตลหทโย, ตํ กรุณาสีตลหทยํฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ ปเรสํ หิโตปสํหารสุขาทิอปริหานิจฺฉนสภาวตาย, พฺยาปาทารตีนํ อุชุวิปจฺจนีกตาย จ สตฺตสนฺตานคตสนฺตาปวิจฺเฉทนาการปฺปวตฺติยา เมตฺตามุทิตานมฺปิ จิตฺตสีตลภาวการณตา อุปลพฺภติ, ตถาปิ ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติยา ปรูปตาปาสหนรสา อวิหิํสภูตา กรุณา วิเสเสน ภควโต จิตฺตสฺส จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ วิย สีติภาวนิมิตฺตนฺติ วุตฺตํ – ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติฯ กรุณามุเขน วา เมตฺตามุทิตานมฺปิ หทยสีตลภาวการณตา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา อสาธารณญาณวิเสสนิพนฺธนภูตา สาติสยํ นิรวเสสญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วิย สวิสยพฺยาปิตาย มหากรุณาภาวํ อุปคตา กรุณาว ภควโต อติสเยน หทยสีตลภาวเหตูติ อาห – ‘‘กรุณาสีตลหทย’’นฺติฯ อถ วา สติปิ เมตฺตามุทิตานํ สาติสเย หทยสีติภาวนิพนฺธนตฺเต สกลพุทฺธคุณวิเสสการณตาย ตาสมฺปิ การณนฺติ กรุณาว ภควโต ‘‘หทยสีตลภาวการณ’’นฺติ วุตฺตาฯ กรุณานิทานา หิ สพฺเพปิ พุทฺธคุณาฯ กรุณานุภาวนิพฺพาปิยมานสํสารทุกฺขสนฺตาปสฺส หิ ภควโต ปรทุกฺขาปนยนกามตาย อเนกานิปิ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปานํ อกิลนฺตรูปสฺเสว นิรวเสสพุทฺธกรธมฺมสมฺภรณนิรตสฺส สมธิคตธมฺมาธิปเตยฺยสฺส จ สนฺนิหิเตสุปิ สตฺตสงฺขารสมุปนีตหทยูปตาปนิมิตฺเตสุ น อีสกมฺปิ จิตฺตสีติภาวสฺส อญฺญถตฺตมโหสีติฯ เอตสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป ตีสุปิ อวตฺถาสุ ภควโต กรุณา สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปชานาตีติ ปญฺญา, ยถาสภาวํ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ ปญฺญาว เญยฺยาวรณปฺปหานโต ปกาเรหิ ธมฺมสภาวาวโชตนฏฺเฐน ปชฺโชโตติ ปญฺญาปชฺโชโตฯ สวาสนปฺปหานโต วิเสเสน หตํ สมุคฺฆาติตํ วิหตํฯ ปญฺญาปชฺโชเตน วิหตํ ปญฺญาปชฺโชตวิหตํ , มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, โมหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห, อวิชฺชาฯ สฺเวว วิสยสภาวปฺปฏิจฺฉาทนโต อนฺธการสริกฺขตาย ตโม วิยาติ โมหตโม, ปญฺญาปชฺโชตวิหโต โมหตโม เอตสฺสาติ ปญฺญาปชฺโชตวิหตโมหตโม, ตํ ปญฺญาปชฺโชตวิหตโมหตมํฯ สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ สติปิ ปญฺญาปชฺโชเตน อวิชฺชนฺธการสฺส วิหตภาเว สทฺธาธิมุตฺเตหิ วิย ทิฏฺฐิปฺปตฺตานํ สาวเกหิ ปจฺเจกสมฺพุทฺเธหิ จ สวาสนปฺปหาเนน สมฺมาสมฺพุทฺธานํ กิเลสปฺปหานสฺส วิเสโส วิชฺชตีติ สาติสเยน อวิชฺชาปหาเนน ภควนฺตํ โถเมนฺโต อาห – ‘‘ปญฺญาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติฯ