1-2. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[1-2] ปุพฺพงฺคมาติ ปุพฺเพจราฯ อวิชฺชา หิ อญฺญาณลกฺขณา สมฺมุยฺหนากาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตตีติ สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ตทาการานุวิธานตาย ปจฺจโย โหติฯ ตถา หิ เต อนิจฺจาสุภทุกฺขานตฺตสภาเวปิ ธมฺเม นิจฺจาทิโต คณฺหนฺติ, อยมสฺสา เตสํ สหชาตวเสน ปุพฺพงฺคมตาฯ ยํ ปน โมเหน อภิภูโต ปาปกิริยาย อาทีนวํ อปสฺสนฺโต ปาณํ หนติ, อทินฺนํ อาทิยติ, กาเมสุ มิจฺฉา จรติ, มุสา ภณติ, อญฺญมฺปิ วิวิธํ ทุสฺสีลฺยํ อาจรติ, อยมสฺส สหชาตวเสน จ อุปนิสฺสยวเสน จ ปุพฺพงฺคมตาฯ สมาปชฺชนายาติ ตพฺภาวาปชฺชนาย อกุสลปฺปตฺติยาฯ สภาวปฏิลาภายาติ อตฺตลาภายฯ เตนาห ‘‘อุปฺปตฺติยา’’ติฯ สา ปเนสา วุตฺตากาเรน อกุสลานํ ปุพฺพงฺคมภูตา อวิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ยเทตนฺติ ยํ เอตํ ปาปาชิคุจฺฉนตาย ปาปโต อลชฺชนาการสณฺฐิตํ อหิริกํ, ปาปานุตฺราสตาย ปาปโต อภายนาการสณฺฐิตญฺจ อโนตฺตปฺปํ, เอตํ ทฺวยํ อนุเทว อนฺวาคตเมวฯ อนุ-สทฺเทน เจตฺถ เอตนฺติ อุปโยควจนํฯ อนุเทวาติ เอตสฺส อตฺโถ สเหว เอกโตติฯ เอตฺถ อวิชฺชาย วุตฺตนยานุสาเรน ตปฺปฏิปกฺขโต จ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ ยถา อกุสลกมฺมปถวเสน ปวตฺติยํ ปุพฺพงฺคมตา อวิชฺชาย, เอวํ กุสลกมฺมปถวเสน ปุญฺญกิริยวตฺถุวเสน จ ปวตฺติยํ วิชฺชาย ปุพฺพงฺคมตา วตฺตพฺพาฯ วีมํสาธิปติวเสน ปวตฺติยํ อาธิปจฺจาการวเสน จ ปุพฺพงฺคมตา เวทิตพฺพาฯ ทฺวีเหวาติ จ อวธารณํ อาธิปจฺจาการสฺส สหชาเตเนว สงฺคเหตพฺพโตฯ

ลชฺชนาการสณฺฐิตาติ ปาปโต ชิคุจฺฉนาการสณฺฐิตาฯ ภายนาการสณฺฐิตนฺติ อุตฺตสนาการสณฺฐิตํฯ เอตฺถาติ หิริโอตฺตปฺเปฯ วิทติ, วินฺทตีติ วา วิชฺชาฯ วิทฺทสูติ จ สปฺปญฺญปริยาโยติ อาห ‘‘วิทฺทสุโนติ วิทุโน’’ติฯ ยาถาวทิฏฺฐีติ อวิปรีตา ทิฏฺฐิ, สํกิเลสโต นิยฺยานิกทิฏฺฐิฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ปโหตีติ เอตฺถ สา วิชฺชา สมฺมาทิฏฺฐิ เวทิตพฺพาฯ น เอกโต สพฺพานิ ลพฺภนฺติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวานํ ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส อเนกรูปตฺตาฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ เอกโต ลพฺภนฺติ กิจฺจโต ภินฺนานมฺปิ ตาสํ ตตฺถ สรูปโต อภินฺนตฺตาฯ เอกา เอว หิ วิรติ มคฺคกฺขเณ ติสฺสนฺนมฺปิ วิรตีนํ กิจฺจํ สาเธนฺตี ปวตฺตติ, ยถา เอกา เอว สมฺมาทิฏฺฐิ ปริชานนาทิวเสน จตุพฺพิธกิจฺจํ สาเธนฺตี ปวตฺตติฯ ตานิ จ โข สพฺพานิ อฏฺฐปิ ปฐมชฺฌานิเก มคฺเค ลพฺภนฺตีติ โยชนาฯ ปฐมชฺฌานิเกติ ปฐมฌานวนฺเตฯ

ตถาภูตสฺสาติ อริยมคฺคสมงฺคิโนฯ ยสฺมา มหาสฬายตนสุตฺเต วุตฺตํ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ ปญฺจนฺนํ เอว องฺคานํ วเสนา’’ติ, ตสฺมา ปญฺจงฺคิโก โลกุตฺตรมคฺโค โหติฯ ‘‘ปุพฺเพว โข ปนา’’ติ หิ วจนํ ตทา มคฺคกฺขเณ วิรตีนํ อภาวํ ญาเปติ, ตสฺมา กามาวจรจิตฺเตสุ วิย โลกุตฺตรจิตฺเตสุ วิรติ อนิยตาติ อธิปฺปาโยฯ ปริสุทฺธภาวทสฺสนนฺติ ปริสุทฺธสีลภาวทสฺสนตฺถํฯ อยมตฺโถ ทีปิโต, น อริยมคฺเค วิรตีนํ อภาโวฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา อภิธมฺเม มคฺควิภงฺเค ปญฺจงฺคิกวาโร อาคโตติ อาห ‘‘ยมฺปิ อภิธมฺเม’’ติอาทิฯ ตนฺติ ‘‘ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ วจนํฯ

‘‘เอกํ กิจฺจนฺตรํ ทสฺเสตุํ วุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมิญฺหิ กาเล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมิญฺหิ กาเลติ โลกิยกาเล ฯ เตน ‘‘เอกํ กิจฺจนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ อฏฺฐงฺคิกกิจฺจํ ทสฺเสติฯ วิรติอุปฺปาทเนน มิจฺฉาวาจาทีนิ ปุคฺคเลน มคฺคสมเย ปชหาเปนฺตีติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนิ ‘‘ปญฺจ การกงฺคานี’’ติ วุตฺตานิฯ สมฺมาวาจาทิกิริยา หิ วิรติ, ตญฺจ เอตานิ การาเปนฺตีติฯ วิรติวเสนาติ วิรมณกิริยาวเสน การาปกภาเวน, กตฺตุภาเวน วาติ อตฺโถฯ ‘‘วิรติตฺตยวเสนา’’ติ วา ปาโฐฯ

สมฺมากมฺมนฺโต ปูรตีติ อิเมหิ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีหิ สมฺมากมฺมนฺตกิจฺจํ ปูรติ นาม เตหิ วีริยาทิเกหิ ตทตฺถสิทฺธิโตฯ ตมฺปิ สนฺธาย ‘‘เอกํ กิจฺจนฺตรํ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมํ กิจฺจนฺตรํ ทสฺเสตุนฺติ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณปิ อิมาเนว ปญฺจ สมฺมาวาจาทิวิรติตฺตยสฺส เอกกฺขเณ การาปกงฺคานีติ ทสฺเสตุํฯ เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘ตสฺมิํ สมเย ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ (วิภ. 494) เอวํ วุตฺตํฯ โลกิยมคฺคกฺขเณ ปญฺเจว โหนฺติ, วิรติ ปน อนิยตา, ตสฺมา ‘‘ฉองฺคิโก’’ติ อวตฺวา ‘‘ปญฺจงฺคิโก’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ตยิทํ อภิธมฺเม ปญฺจงฺคิกวารเทสนาย การณกิตฺตนมคฺโค, อริยมคฺโค ปน อฏฺฐงฺคิโกวาติ ทสฺเสตุํ, ‘‘ยา จ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทิกา ทส, ตปฺปจฺจยา อกุสลา จ ทสาติ วีสติ อกุสลปกฺขิยา, สมฺมาทิฏฺฐิอาทิกา ทส, ตปฺปจฺจยา กุสลา จ ทสาติ วีสติ กุสลปกฺขิยา มหาจตฺตารีสกสุตฺเต วุตฺตาฯ มหาจตฺตารีสกนฺติ ตสฺเสตํ นามํฯ มิสฺสโกว กถิโต โลกุตฺตรสฺสปิ อิธ ลพฺภมานตฺตาฯ

ยสฺมา โกสลสํยุตฺเตปิ อิธ จ เถเรน ‘‘อุปฑฺฒมิทํ, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยสฺสา’’ติอาทินา วุตฺตํ ‘‘มา เหวํ อานนฺทา’’ติอาทินา ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สกลเมวิทํ อานนฺทา’’ติอาทินา ภควตา เทสิตํ สุตฺตํ อาคตํฯ ตสฺสตฺโถ โกสลสํยุตฺตวณฺณนายํ วุตฺโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โกสลสํยุตฺเต วุตฺตตฺถเมวา’’ติฯ

อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[3] สาวกโพธิ สาวกปารมิโย, ตปฺปริยาปนฺนํ ญาณํ สาวกปารมิญาณํ, ตํ ปน ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ตตฺถปิ ธมฺมเสนาปติโน เอว สวิเสสํ มตฺถกํ ปตฺตํ, น อิตเรสนฺติ อาห – ‘‘สาวก…เป.… อปฺปตฺตตายา’’ติฯ ตสฺมา ตสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา มคฺคพฺรหฺมจริเย อิชฺฌนฺเต ตสฺส เอกเทโส อิธ อิชฺฌติ, น สกลนฺติฯ น หิ อทฺธพฺรหฺมจริยํ นาม อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ, ‘‘สกลมฺปิ …เป.… ลพฺภตี’’ติ, ตํ ปน ภณฺฑาคาริโก นาญฺญาสิ ญาณสฺส สาวกวิสเยปิ สปฺปเทสิกตฺตา, ธมฺมเสนาปติ ปน ญาณสฺส ตตฺถ นิปฺปเทสิกตฺตา อญฺญาสีติฯ เตนาห – ‘‘อานนฺทตฺเถโร…เป.… อญฺญาสี’’ติฯ เอวมาหาติ ‘‘สกลมิทํ, ภนฺเต’’ติ เอวํ อโวจฯ

สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[4] วฬวาภิ-สทฺโท วฬวาปริยาโยติ อาห ‘‘จตูหิ วฬวาหิ ยุตฺตรเถนา’’ติฯ โยธรโถติ โยเธหิ ยุชฺฌนตฺถํ อาโรหิตพฺพรโถฯ อลงฺการรโถ มงฺคลทิวเสสุ อลงฺกตปฏิยตฺเตหิ อาโรหิตพฺพรโถฯ ฆนทุกุเลน ปริวาริโตติ รชตปฏฺฏวณฺเณน เสตทุกุเลน ปฏิจฺฉาทิโตฯ ปฏิจฺฉาทนตฺโถ หิ อิธ ปริวารสทฺโทฯ รชตปนาฬิสุปริกฺขิตฺตา เสตภาวกรณตฺถํฯ

ฉนฺนํ ฉนฺนํ มาสานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ เอกวารํ นครํ ปทกฺขิณํ กโรตีติ อิทํ ตสฺมิํ ฐานนฺตเร ฐิเตน กาตพฺพํ จาริตฺตํฯ นครโต น ปกฺกนฺตาติ นครโต พหิ น คตาฯ มงฺคลวจเน นิยุตฺตา มงฺคลิกา, สุวตฺถิวจเน นิยุตฺตา โสวตฺถิกาฯ อาทิ-สทฺเทน ถุติมาคธวนฺทิกาจริยเก สงฺคณฺหาติฯ สุกปตฺตสทิสานิ วณฺณโตฯ

วณฺณคีตนฺติ ถุติคีตํฯ พฺรหฺมภูตํ เสฏฺฐภูตํ ยานํ, พฺรหฺมภูตานํ เสฏฺฐภูตานํ ยานนฺติ วา พฺรหฺมยานํฯ วิชิตตฺตา วิเสเสน ชินนโตฯ ราคํ วินยมานา ปริโยสาเปตีติ สพฺพมฺปิ ราคํ สมุจฺเฉทวินยวเสน วิเนติ, อตฺตโน กิจฺจํ ปริโยสาเปติฯ

กิจฺจปริโยสาปเนเนว หิ สยมฺปิ ปริโยสานํ นิปฺผตฺติํ อุปคจฺฉติฯ เตนาห ‘‘ปริโยสานํ คจฺฉติ นิปฺผชฺชตี’’ติฯ

ธุรนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตายุเค ยุตฺตา’’ติฯ อีสาติ ยุคสนฺธาริกา ทารุยุคฬาฯ ยถา วา พาหิรํ ยุคํ ธาเรติ, ตสฺสา ฐิตาย เอว กิจฺจสิทฺธิ, เอวํ กิริยาวเสน ลทฺธพเลน ตตฺรมชฺฌตฺตตายุเค ถิรํ ธาเรติ, เตเหว อริยมคฺครถสฺส ปวตฺตนํฯ หิริคฺคหเณน เจตฺถ ตํสหจรณโต โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตํเยว โหติฯ เตนาห ‘‘อตฺตนา สทฺธิ’’นฺติอาทิฯ นาฬิยา มินมาโน ปุริโส วิย อารมฺมณํ มินาตีติ มโนฯ กตรํ ปน ตํ มโน, กถญฺจสฺส โยตฺตสทิสตาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาจิตฺต’’นฺติอาทิฯ เตน โยตฺตํ วิยาติ โยตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ โลกิยวิปสฺสนาจิตฺตํ อติเรกปญฺญาส กุสลธมฺเม เอกาพทฺเธ เอกสงฺคหิเต กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ เต ปน ‘‘ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ จิตฺตงฺควเสน ธมฺมสงฺคเห (ธ. ส. 1) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ โลกุตฺตรวิปสฺสนาจิตฺตนฺติ มคฺคจิตฺตํ อาหฯ อติเรกสฏฺฐีติ เต เอว สมฺมากมฺมนฺตาชีเวหิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีหิ จ สทฺธิํ อติเรกสฏฺฐิ กุสลธมฺเมฯ เอกาพทฺเธติ เอกสฺมิํ เอว อารมฺมเณ อาพทฺเธฯ เอกสงฺคเหติ ตเถว วิปสฺสนากิจฺจวเสน เอกสงฺคเห กโรติฯ ปุพฺพงฺคมภาเวน อารกฺขํ สาเรตีติ อารกฺขสารถีฯ ‘‘ยถา หิ รถสฺส…เป.… สารถี’’ติ วตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โยคฺคิโย’’ติ วุตฺตํฯ ธุรํ วาเหติ โยคฺเคฯ โยเชติ โยคฺเค สมคติยญฺจฯ อกฺขํ อพฺภญฺชติ สุขปฺปวตฺตนตฺถํฯ รถํ เปเสติ โยคฺคโจทเนนฯ นิพฺพิเสวเน กโรติ คมนวีถิยํ ปฏิปาทเนน สนฺนิโยเชติฯ อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาติ อารกฺขํ ปจฺจุปฏฺฐเปติ อสมฺโมสสภาวตฺตาฯ คติโยติ ปวตฺติโย, นิปฺผตฺติโย วาฯ สมนฺเวสตีติ คเวสติฯ

อริยปุคฺคลสฺส นิพฺพานํ ปฏิมุขํ สมฺปาปเน รโถ วิยาติ รโถฯ ปริกโรติ วิภูสยตีติ ปริกฺขาโร, วิภูสนํ, สีลญฺจ อริยมคฺคสฺส วิภูสนฏฺฐานิยํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลาลงฺกาโร’’ติ, สีลภูสโนติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตานนฺติ โลกิยาย โลกุตฺตราย จ วิปสฺสนาย สมฺปยุตฺตานํฯ

วิธินา อีเรตพฺพโต ปวตฺเตตพฺพโต วีริยํ, สมฺมาวายาโมฯ สมํ สมฺมา จ ธิยตีติ สมาธิ, ธุรญฺจ ตํ สมาธิ จาติ ธุรสมาธิ, อุเปกฺขา ธุรสมาธิ เอตสฺสาติ อุเปกฺขาธุรสมาธิ, อริยมคฺโค อุเปกฺขาสงฺขาตธุรสมาธีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน พฺยญฺชนํ อนาทิยิตฺวา ธุรสมาธิสทฺทานํ ภินฺนาธิกรณตา วุตฺตาฯ ปโยคมชฺฌตฺเตติ วีริยสมตายฯ อนิจฺฉาติ อิจฺฉาปฏิปกฺขาฯ เตนาห ‘‘อโลภสงฺขาตา’’ติฯ ปริวารณนฺติ ปริวาโร, ปริจฺฉโทติ อตฺโถฯ

เมตฺตาติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ ตถา กรุณาฯ ปุพฺพภาโคติ อุภินฺนมฺปิ อุปจาโรฯ ทฺเวปิ กายจิตฺตวิเวกา วิย ปุพฺพภาคธมฺมวเสน วุตฺตาฯ อริยมคฺครเถติ ปริสุทฺธมคฺคสงฺขาเต รเถฯ อริยมคฺครโถ จ มคฺครโถ จาติ อริยมคฺครโถ, เอวํ เอกเสสนเยน วา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘อิมสฺมิํ โลกิยโลกุตฺตรมคฺครเถ ฐิโต’’ติฯ สนฺนทฺธจมฺโมติ โยคาวจรสฺส ปฏิมุกฺกจมฺมํฯ น นํ เต วิชฺฌนฺตีติ วจนปถา น นํ วิชฺฌนฺติฯ ธมฺมเภทนวเสน น ภญฺชติ, ตสฺส อริยมคฺคสฺส รถสฺส สมฺมา โยชิตสฺส อนฺตรา ภงฺโค นตฺถีติ อตฺโถฯ

อตฺตโน ปุริสการํ นิสฺสาย ลทฺธตฺตา อตฺตโน สนฺตาเนติ อธิปฺปาโยฯ อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรรหิตํฯ ตโต เอว เสฏฺฐยานํ, นสฺส เกนจิ สทิสนฺติ อสทิสํฯ ธิติสมฺปนฺนตาย ธีรา ปณฺฑิตปุริสา โลกมฺหา นิยฺยนฺติ คจฺฉนฺติฯ ‘‘ชยํ ชย’’นฺติ คาถายํ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ชินนฺตา ชินนฺตา’’ติฯ

ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ