เมนู

7. ตรุณรุกฺขสุตฺตวณฺณนา

[57-59] ปลิมชฺเชยฺยาติ อลฺลกรณวเสน ปริโต ปาฬิํ พนฺเธยฺยฯ ตถา กโรนฺโต ยสฺมา จ ตตฺถ ติณคจฺฉาทีนํ มูลสนฺตานคฺคหเณน ตํ ฐานํ โสเธติ นาม, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โสเธยฺยา’’ติฯ ปํสุนฺติ อสฺส ปวฑฺฒการกํ, อาคนฺตุกํ ปํสุนฺติ อตฺโถฯ ทเทยฺยาติ ปกฺขิเปยฺยฯ เตนาห ‘‘ถทฺธ’’นฺติอาทิฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘รุกฺขํ นาเสตุกาโม ปุริโส วิยา’’ติอาทินา ปญฺจมสุตฺเต วุตฺตนเยนฯ อฏฺฐมนวมานิ อุตฺตานตฺถาเนว วุตฺตนยตฺตาฯ

ตรุณรุกฺขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นิทานสุตฺตวณฺณนา

[60] พหุวจนวเสนาติ กุรู นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีวเสน ‘‘กุรู’’ติ เอวํ พหุวจนวเสนฯ ยตฺถ ภควโต วสโนกาสภูโต โกจิ วิหาโร น โหติ, ตตฺถ เกวลํ โคจรคามกิตฺตนํ นิทานกถาย ปกติ ยถา ‘‘สกฺเกสุ วิหรติ เทวทหํ นาม สกฺยานํ นิคโม’’ติฯ ‘‘อายสฺมา’’ติ วา ‘‘เทวานํ ปิโย’’ติ วา ภวนฺติ วา ปิยสมุทาหาโร เอโสติ อาห ‘‘อายสฺมาติ ปิยวจนเมต’’นฺติฯ ตยิทํ ปิยวจนํ คารววเสน วุจฺจตีติ อาห ‘‘ครุวจนเมต’’นฺติฯ อติทูรํ อจฺจาสนฺนํ อติสมฺมุขา อติปจฺฉโต อุปริวาโต อุนฺนตปฺปเทโสติ อิเม ฉ นิสชฺชโทสาฯ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐปภสฺสรวเสน ฉพฺพณฺณานํ

กุลสงฺคหตฺถายาติ กุลานุทฺทยตาวเสน กุลานุคฺคณฺหนตฺถายฯ สหสฺสภณฺฑิกํ นิกฺขิปนฺโต วิย ภิกฺขาปฏิคฺคณฺหเนน เตสํ อภิวาทนาทิสมฺปฏิจฺฉเนน จ ปุญฺญาภิสนฺทสฺส ชนเนนฯ ปฏิสมฺมชฺชิตฺวาติ อนฺเตวาสิเกหิ สมฺมฏฺฐฏฺฐานํ สกฺกจฺจการิตาย ปุน สมฺมชฺชิตฺวาฯ อุภยนฺตโต ปฏฺฐาย มชฺฌนฺติ อาทิโต ปฏฺฐาย เวทนํ, ชรามรณโต ปฏฺฐาย จ เวทนํ ปาเปตฺวา สมฺมสนมาหฯ

ติกฺขตฺตุนฺติ ‘‘อาทิโต ปฏฺฐาย อนฺต’’นฺติอาทินา วุตฺตจตุราการุปสํหิเต ตโย วาเรฯ เตน ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สมฺมสนมาหฯ อมฺหากํ ภควตา คมฺภีรภาเวเนว กถิตตฺตา เสสพุทฺเธหิปิ เอวเมว กถิโตติ ธมฺมนฺวเย ฐตฺวา วุตฺตํ ‘‘สพฺพพุทฺเธหิ…เป.… กถิโต’’ติฯ

ปมาณาติกฺกเมติ อปริมาณตฺเถ ‘‘ยาวญฺจิทํ เตน ภควตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.3) วิยฯ อติเรกภาวโชตโน หิ ยํ ยาว-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘อติคมฺภีโรติ อตฺโถ’’ติฯ อวภาสติ ขายติ อุปฏฺฐาติ ญาณสฺสฯ ตถา อุปฏฺฐานญฺหิ สนฺธาย ‘‘ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ นนุ เอส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอกนฺตคมฺภีโรว, อถ กสฺมา คมฺภีราวภาสตา โชติตาติ? สจฺจเมตํ, เอกนฺตคมฺภีรตาทสฺสนตฺถเมว ปนสฺส คมฺภีราวภาสคฺคหณํ, ตสฺมา อญฺญตฺถ ลพฺภมานํ จาตุโกฏิกํ พฺยติเรกมุเขน นิทสฺเสตฺวา ตเมวสฺส เอกนฺตคมฺภีรตํ วิภาเวตุํ ‘‘เอกํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตํ นตฺถีติ อคมฺภีโร อคมฺภีราวภาโส จาติ เอตํ ทฺวยํ นตฺถิฯ เตน ยถาทสฺสิเต จาตุโกฏิเก ปจฺฉิมา เอกโกฏิ ลพฺภตีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ

เยหิ คมฺภีรภาเวหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ‘‘คมฺภีโร’’ติ วุจฺจติ, เต จตูหิ อุปมาหิ อุลฺลิงฺเคนฺโต ‘‘ภวคฺคคฺคหณายา’’ติอาทิมาหฯ ยถา ภวคฺคคฺคหณตฺถํ หตฺถํ ปสาเรตฺวา คเหตุํ น สกฺกา ทูรภาวโต, เอวํ สงฺขาราทีนํ อวิชฺชาทิปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตตฺโถ ปกติญาเณน คเหตุํ น สกฺกาฯ ยถา สิเนรุํ ภินฺทิตฺวา มิญฺชํ ปพฺพตรสํ ปากติกปุริเสน นีหริตุํ น สกฺกา, เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทคเต ธมฺมตฺถาทิเก ปกติญาเณน ภินฺทิตฺวา วิภชฺช ปฏิวิชฺฌนวเสน ชานิตุํ น สกฺกาฯ ยถา มหาสมุทฺทํ ปกติปุริสสฺส พาหุทฺวยวเสน ปารํ ตริตุํ น สกฺกาฯ เอวํ เวปุลฺลฏฺเฐน มหาสมุทฺทสทิสํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปกติญาเณน เทสนาวเสน ปริหริตุํ น สกฺกาฯ ยถา ปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา ปากติกปุริสสฺส ปถโวชํ คเหตุํ น สกฺกา, เอวํ อิตฺถํ อวิชฺชาทโย สงฺขาราทีนํ ปจฺจยา โหนฺตีติ เตสํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสภาโว ปากติกญาเณน นีหริตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ จตุพฺพิธคมฺภีรตาวเสน จตสฺโส อุปมา โยเชตพฺพาฯ

ปากติกญาณวเสน จายมตฺถโยชนา กตา ทิฏฺฐสจฺจานํ ตตฺถ ปฏิเวธสพฺภาวโต, ตถาปิ ยสฺมา สาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ ตตฺถ สปฺปเทสเมว ญาณํ, พุทฺธานํเยว นิปฺปเทสํฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘พุทฺธวิสยํ ปญฺห’’นฺติฯ

มาติ ปฏิเสเธ นิปาโตฯ สฺวายํ ‘‘อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายตี’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺโตติ อาห ‘‘มา ภณีติ อตฺโถ’’ติฯ อุสฺสาเทนฺโตติ ปญฺญาวเสน อุกฺกํสนฺโตติ อตฺโถฯ อปสาเทนฺโตติ นิพฺภจฺฉนฺโต, นิคฺคณฺหนฺโตติ อตฺโถฯ เตนาติ มหาปญฺญภาเวนฯ

ตตฺถาติ เถรสฺส สติปิ อุตฺตานภาเว ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส อญฺเญสํ คมฺภีรภาเวฯ สุโภชนรสปุฏฺฐสฺสาติ สุนฺทเรน โภชนรเสน โปสิตสฺสฯ กตโยคสฺสาติ นิพฺพุทฺธปโยเค กตปริจยสฺสฯ มลฺลปาสาณนฺติ มลฺเลหิ มหาพเลเหว ขิปิตพฺพปาสาณํฯ กุหิํ อิมสฺส ภาริยฏฺฐานนฺติ กสฺมิํ ปสฺเส อิมสฺส ปาสาณสฺส ครุตรปเทโสติ ตสฺส สลฺลหุกภาวํ ทีเปนฺโต วทติฯ

ติมิรปิงฺคเลเนว ทีเปนฺติ ตสฺส มหาวิปฺผารภาวโตฯ เตนาห ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิฯ ปกฺกุถตีติ ปกฺกุถนฺตํ วิย ปริวตฺตติ ปริโต วตฺตติฯ ลกฺขณวจนญฺเหตํฯ ปิฏฺฐิยํ สกลิกอฏฺฐิกา ปิฏฺฐิปตฺตํฯ กายูปปนฺนสฺสาติ มหตา กาเยน อุเปตสฺส, มหากายสฺสาติ อตฺโถฯ ปิญฺฉ วฏฺฏีติ ปิญฺฉ กลาโปฯ สุปณฺณวาตนฺติ นาคคฺคหณาทีสุ ปกฺขปปฺโผฏนวเสน อุปฺปชฺชนกวาตํฯ

‘‘ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา’’ติอาทินา อุทฺทิฏฺฐการณานิ วิตฺถารโต วิวริตุํ ‘‘อิโต กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิโตติ อิโต ภทฺทกปฺปโตฯ สตสหสฺสิเมติ สตสหสฺสเมฯ หํสวตี นาม นครํ อโหสิ ชาตนครํฯ ธุรปตฺตานีติ พาหิรปตฺตานิ, ยานิ ทีฆตมานิฯ

กนิฏฺฐภาตาติ เวมาติกภาตา กนิฏฺโฐ ยถา อมฺหากํ ภควโต นนฺทตฺเถโรฯ พุทฺธานญฺหิ สโหทรา ภาตโร นาม น โหนฺติฯ ตตฺถ เชฏฺฐา ตาว นุปฺปชฺชนฺติ, กนิฏฺฐานํ ปน อสมฺภโว เอวฯ โภคนฺติ วิภวํฯ อุปสนฺโตติ โจรชนิตสงฺโขภวูปสเมน อุปสนฺโต ชนปโทฯ

ทฺเว สาฏเก นิวาเสตฺวาติ สาฏกทฺวยเมว อตฺตโน กายปริหาริยํ กตฺวา, อิตรํ สพฺพสมฺภารํ อตฺตนา โมเจตฺวาฯ

ปตฺตคฺคหณตฺถนฺติ อนฺโตปกฺขิตฺตอุณฺหโภชนตฺตา ปตฺตสฺส อปราปรํ หตฺเถ ปริวตฺเตนฺตสฺส สุเขน ปตฺตคฺคหณตฺถํฯ อุตฺตริสาฏกนฺติ อตฺตโน อุตฺตริยํ สาฏกํฯ เอตานิ ปากฏฏฺฐานานีติ เอตานิ ยถาวุตฺตานิ ภควโต เทสนาย ปากฏานิ พุทฺเธ พุทฺธสาวเก จ อุทฺทิสฺส เถรสฺส ปุญฺญกรณฏฺฐานานิ, ปจฺเจกพุทฺธํ ปน โพธิสตฺตญฺจ อุทฺทิสฺส เถรสฺส ปุญฺญกรณฏฺฐานานิ พหูนิเยวฯ

ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวาติ อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเสเยว ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวาฯ

อุคฺคหนํ ปาฬิยา อุคฺคณฺหนํ, สวนํ อตฺถสวนํ, ปริปุจฺฉนํ คณฺฐิฏฺฐาเนสุ อตฺถปริปุจฺฉนํ, ธารณํ ปาฬิยา ปาฬิอตฺถสฺส จ จิตฺเต ฐปนํฯ สพฺพญฺเจตํ อิธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน เวทิตพฺพํ, สพฺพสฺสปิ พุทฺธวจนสฺส วเสนาติปิ วฏฺฏติฯ โสตาปนฺนานญฺจ…เป.… อุปฏฺฐาติ ตตฺถ สมฺโมหวิคเมน ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อตฺตปจฺจกฺขวเสน อุปฏฺฐานโต นามรูปปริจฺเฉโทติ สห ปจฺจเยน นามรูปสฺส ปริจฺฉิชฺช อวโพโธฯ จตูหีติ ธมฺมคมฺภีราทีหิ จตูหิ คมฺภีรตาหิ สพฺพาปิ คมฺภีรตา

สาวเกหิ เทสิตา เทสนาปิ ปน สตฺถุ เอว เทสนาติ อาห ‘‘มยา ทินฺนนเย ฐตฺวา’’ติฯ ‘‘เสกฺเขน นาม นิพฺพานํ สพฺพากาเรน ปฏิวิทฺธํ น โหตี’’ติ น ตสฺส คมฺภีรตาติ ตสฺส คมฺภีรสฺส อุปาทานสฺส คมฺภีรตา วิย สุฏฺฐุ ทิฏฺฐา นาม โหติฯ ตสฺมา อาห ‘‘อิทํ นิพฺพานเมว คมฺภีรํ, ปจฺจยากาโร ปน อุตฺตานโก ชาโต’’ติฯ นิพฺพานญฺหิ สพฺเพปิ อเสกฺขา สพฺพโส ปฏิวิชฺฌนฺติ นิปฺปเทสตฺตา, ปจฺจยาการํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺธาเยว อนวเสสโต ปฏิวิชฺฌนฺติ, น อิตเรฯ ตสฺมา ปจฺจยวเสน ‘‘อิทํ อปรทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ เถรํ อปสาเทนฺเตนฯ ตเมว หิสฺส อนวเสสโต ปฏิเวธาภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อถ กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสติปิ ธมฺมโต เภเท สํโยชนตฺถอนุสยตฺถวเสน ปน เตสํ ลพฺภมานเภทํ คเหตฺวา ‘‘อิเม จตฺตาโร กิเลเส’’ติ วุตฺตํฯ อญฺโญ หิ เตสํ พนฺธนตฺโถ, อญฺโญ ถามคมนฏฺโฐติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

อิติ อิเมสํ กิเลสานํ อปฺปหีนตฺตา ตถารูปํ อุปนิสฺสยสมฺปทํ อภาวยโตว อนุตฺตานเมว ธมฺมํ อุตฺตานนฺติ น วตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโยฯ จตฺตาริ อฏฺฐ โสฬส วา อสงฺเขฺยยฺยานีติ อิทํ มหาโพธิสตฺตานํ สนฺตาเน โพธิปริปาจกธมฺมานํ ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาวสิทฺธกาลวิเสสทสฺสนํ, ตญฺจ โข มหาภินีหารโต ปฏฺฐายาติ วทนฺติฯ เอเตหีติ ยถาวุตฺตพุทฺธสาวกอคฺคสาวกปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธานํ วิเสสาธิคเมหิฯ ปจฺจนีกนฺติ ปฏิกฺกูลํ วิรุทฺธํฯ สพฺพถา ปจฺจยาการปฏิเวโธ นาม สมฺมาสมฺโพธิยาธิคโม เอวาติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺตสฺเสวา’’ติฯ นวหิ อากาเรหีติ อุปฺปาทาทีหิ นวหิ ปจฺจยากาเรหิฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.45) –

‘‘อวิชฺชาสงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ปวตฺตฏฺฐิติ จ นิมิตฺตฏฺฐิติ จ อายูหนฏฺฐิติ จ สํโยคฏฺฐิติ จ ปลิโพธฏฺฐิติ จ สมุทยฏฺฐิติ จ เหตุฏฺฐิติ จ ปจฺจยฏฺฐิติ จ, อิเมหิ นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ นวหากาเรหีติ นวหิ ปจฺจยภาวูปคมเนหิ อากาเรหิฯ อุปฺปชฺชติ เอตสฺมา ผลนฺติ อุปฺปาโท, ผลุปฺปตฺติยา การณภาโวฯ สติ จ อวิชฺชาย สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ, นาสติ, ตสฺมา อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาโท โหติฯ ตถา อวิชฺชาย สติ สงฺขารา ปวตฺตนฺติ จ นิมิยนฺติ จฯ ยถา จ ภวาทีสุ ขิปนฺติ, เอวํ เตสํ อวิชฺชา ปจฺจโย โหติ, ตถา อายูหนฺติ ผลุปฺปตฺติยา ฆเฏนฺติ สํยุชฺชนฺติ อตฺตโน ผเลนฯ ยสฺมิํ สนฺตาเน สยํ อุปฺปนฺนา, ตํ ปลิพุนฺธนฺติ ปจฺจยนฺตรสมวาเย อุทยนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ, หิโนติ จ สงฺขารานํ การณภาวํ อุปคจฺฉติฯ ปฏิจฺจ อวิชฺชํ สงฺขารา อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ เอวํ อวิชฺชาย สงฺขารานํ การณภาวูปคมนวิเสสา อุปฺปาทาทโย เวทิตพฺพาติฯ อุปฺปาทฏฺฐิตีติ จ ติฏฺฐติ เอเตนาติ ฐิติ, การณํฯ อุปฺปาโท เอว ฐิติ อุปฺปาทฐิติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อิทญฺจ ปจฺจยาการทสฺสนํ ยถา ปุริเมหิ มหาโพธิมูเล ปวตฺติตํ, ตถา อมฺหากํ ภควตาปิ ปวตฺติตนฺติ อจฺฉริยเวคาภิหตา ทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺฐมตฺเต’’ติอาทิมาหฯ

เอตสฺส ธมฺมสฺสาติ เอตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสญฺญิตสฺส ธมฺมสฺสฯ โส ปน ยสฺมา อตฺถโต เหตุปฺปภวานํ เหตุฯ

เตนาห ‘‘เอตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺสา’’ติ ฯ ชาติอาทีนํ ชรามรณปจฺจยตายาติ อตฺโถฯ นามรูปปริจฺเฉโท ตสฺส จ ปจฺจยปริคฺคโห น ปฐมาภินิเวสมตฺเตน โหติ, อถ โข ตตฺถ อปราปรํ ญาณุปฺปตฺติสญฺญิเตน อนุ อนุ พุชฺฌเนนฯ ตทุภยภาวํ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘ญาตปริญฺญาวเสน อนนุพุชฺฌนา’’ติ อาหฯ นิจฺจสญฺญาทีนํ ปชหนวเสน ปวตฺตมานา วิปสฺสนาธมฺเม ปฏิวิชฺฌติ เอว นาม โหติ ปฏิปกฺขวิกฺขมฺภเนน ติกฺขวิสทภาวาปตฺติโต, ตทธิฏฺฐานภูตา จ ตีรณปริญฺญา อริยมคฺโค จ ปริญฺญาปหานาภิสมยวเสน ปวตฺติยา ตีรณปฺปหานปริญฺญาสงฺคโห จาติ ตทุภยปฏิเวธาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีรณปฺปหานปริญฺญาวเสน อปฺปฏิวิชฺฌนา’’ติ อาหฯ ตนฺตํ วุจฺจติ ปฏวีนนตฺถํ ตนฺตวาเยติ ตนฺตํ อาวญฺฉิตฺวา ปสาริตสุตฺตวฏฺฏิตํ นียตีติ กตฺวา, ตํ ปน ตนฺตากุลตาย นิทสฺสนภาเวน อากุลเมว คหิตนฺติ อาห ‘‘ตนฺตํ วิย อากุลชาตา’’ติฯ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมาเนตุนฺติ ปุพฺเพนาปรํ สมํ กตฺวา อาเนตุํ, อวิสมํ อุชุํ กาตุนฺติ อตฺโถฯ ตนฺตเมว วา อากุลํ ตนฺตากุลํ, ตนฺตากุลํ วิย ชาตา ภูตา ตนฺตากุลกชาตาฯ มชฺฌิมํ ปฏิปทํ อนุปคนฺตฺวา อนฺตทฺวยปกฺขนฺเทน ปจฺจยากาเร ขลิตฺวา อากุลพฺยากุลา โหนฺติ, เตเนว อนฺตทฺวยปกฺขนฺเทน ตํตํทิฏฺฐิคฺคาหวเสน ปริพฺภมนฺตา อุชุกํ ธมฺมฏฺฐิติตนฺตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น ชานนฺติฯ เตนาห ‘‘น สกฺโกนฺติ ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุ’’นฺติฯ ทฺเว โพธิสตฺเตติ ปจฺเจกโพธิสตฺตมหาโพธิสตฺเตฯ อตฺตโน ธมฺมตายาติ อตฺตโน สภาเวน, ปโรปเทเสน วินาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺถ คุฬกชาตนฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ชาตคุฬกํ ปิณฺฑิสุตฺตํฯ ตโต เอว คณฺฐิพทฺธนฺติ วุตฺตํฯ ปจฺจเยสุ ปกฺขลิตฺวาติ อนิจฺจทุกฺขานตฺตาทิสภาเวสุ ปจฺจยธมฺเมสุ นิจฺจาทิภาววเสน ปกฺขลิตฺวาฯ ปจฺจเย อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺโตติ ตสฺเสว นิจฺจาทิคาหสฺส อวิสฺสชฺชนโต ปจฺจยธมฺมนิมิตฺตํ อตฺตโน ทสฺสนํ อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถวเสน คณฺฐิกชาตา โหนฺตีติ อาห ‘‘ทฺวาสฏฺฐิ…เป.… คณฺฐิพทฺธา’’ติฯ

เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สสฺสตทิฏฺฐิอาทิ ทิฏฺฐิโย นิสฺสิตา อลฺลีนา, วินนโต กุลาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามสฺส ตนฺตวายสฺส คณฺฐิกํ นาม อากุลภาเวน อคฺคโต วา มูลโต วา ทุวิญฺเญยฺยาวยวํ ขลิตพนฺธสุตฺตนฺติ อาห ‘‘กุลาคณฺฐิกํ วุจฺจติ เปสการกญฺชิยสุตฺต’’นฺติฯ สกุณิกาติ วฏฺฏจาฏกสกุณิกาฯ สา หิ รุกฺขสาขาสุ โอลมฺพนกุลาวกา โหติฯ ตญฺหิ สา กุลาวกํ ตโต ตโต ติณหีราทิเก อาเนตฺวา ตถา ตถา วินนฺธติ, ยถา เตสํ เปสการกญฺชิยสุตฺตํ วิย อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ วิเวเจตุํ วา น สกฺกาฯ เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ตทุภยมฺปีติ กุลาคณฺฐิกนฺติ วุตฺตํ กญฺชิยสุตฺตํ กุลาวกญฺจฯ ปุริมนเยเนวาติ ‘‘เอวเมว สตฺตา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวฯ

กามํ มุญฺชปพฺพชติณานิ ยถาชาตานิปิ ทีฆภาเวน ปติตฺวา อรญฺญฏฺฐาเน อญฺญมญฺญํ วินนฺธิตฺวา อากุลานิ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, ตานิ ปน ตถา ทุพฺพิเวจิยานิ ยถา รชฺชุภูตานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

อปาโยติ อเยน สุเขน, สุขเหตุนา วา วิรหิโตฯ ทุกฺขสฺส คติภาวโตติ อปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปวตฺติฏฺฐานภาวโตฯ สุขสมุสฺสยโตติ ‘‘อพฺภุทยโต วินิปติตตฺตา’’ติ วิรูปํ นิปติตตฺตา ยถา เตนตฺตภาเวน สุขสมุสฺสโย น โหติ, เอวํ นิปติตตฺตาฯ อิตโรติ สํสาโร นนุ ‘‘อปาย’’นฺติอาทินา วุตฺโตปิ สํสาโร เอวาติ? สจฺจเมตํ, นิรยาทีนํ ปน อธิมตฺตทุกฺขภาวทสฺสนตฺถํ อปายาทิคฺคหณํ โคพลิพทฺทญาเยน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏีติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เหตุผลภาเวน อปราปรุปฺปตฺติฯ อพฺโภจฺฉินฺนํ วตฺตมานาติ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตมานาฯ

ตํ สพฺพมฺปีติ ตํ ‘‘อปาย’’นฺติอาทินา วุตฺตํ สพฺพํ อปายทุกฺขญฺเจว วฏฺฏทุกฺขญฺจฯ มหาสมุทฺเท วาตกฺขิตฺตา นาวา วิยาติ อิทํ ปริพฺภมนฏฺฐานสฺส มหนฺตภาวทสฺสนตฺถญฺเจว ปริพฺภมนสฺส อนวตฺติตทสฺสนตฺถญฺจ เวทิตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

นิทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกฺขวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. มหาวคฺโค