3. ทุกฺขสุตฺตวณฺณนา

[43] สมุทยนํ สมุทโย, สมุเทติ เอตมฺหาติ สมุทโย, เอวํ อุภินฺนํ สมุทยานมตฺถโตปิ เภโท เวทิตพฺโพฯ ปจฺจยาว ปจฺจยสมุทโยฯ อารทฺธวิปสฺสโก ‘‘อิมญฺจ อิมญฺจ ปจฺจยสามคฺคิํ ปฏิจฺจ อิเม ธมฺมา ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ปสฺสนฺโต ‘‘ปจฺจยสมุทยํ ปสฺสนฺโตปิ ภิกฺขุ ขณิกสมุทยํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺโต ปจฺจยทสฺสนมุเขน นิพฺพตฺติกฺขณสฺส ทสฺสนโตฯ โส ปน ขเณ ขเณ สงฺขารานํ นิพฺพตฺติํ ปสฺสิตุํ อารทฺโธ ‘‘อิเมหิ นาม ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตตี’’ติ ปสฺสติฯ ‘‘โส ขณิกสมุทยํ ปสฺสนฺโต ปจฺจยํ ปสฺสตี’’ติ วทนฺติฯ ยสฺมา ปน ปจฺจยโต สงฺขารานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ขณโต เตสํ อุทยทสฺสนํ โหติ, ขณโต เอเตสํ อุทยํ ปสฺสโต ปเคว ปจฺจยานํ สุคฺคหิตตฺตา ปจฺจยโต ทสฺสนํ สุเขน อิชฺฌติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยสมุทยํ ปสฺสนฺโตปี’’ติอาทิฯ อตฺถงฺคมทสฺสเนปิ เอเสว นโยฯ อจฺจนฺตตฺถงฺคโมติ อปฺปวตฺติ นิโรโธ นิพฺพานนฺติฯ เภทตฺถงฺคโมติ ขณิกนิโรโธฯ ตทุภยํ ปุพฺพภาเค อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน ปสฺสนฺโต อญฺญตรสฺส ทสฺสเน อิตรทสฺสนมฺปิ สิทฺธเมว โหติ, ปุพฺพภาเค จ อารมฺมณวเสน ขยโต วยสมฺมสนาทิกาเล เภทตฺถงฺคมํ ปสฺสนฺโต อติเรกวเสน อนุสฺสวาทิโต อจฺจนฺตํ อตฺถงฺคมํ ปสฺสติฯ มคฺคกฺขเณ ปนารมฺมณโต อจฺจนฺตอตฺถงฺคมํ ปสฺสติ, อสมฺโมหโต อิตรมฺปิ ปสฺสติฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘อจฺจนฺตตฺถงฺคมํ ปสฺสนฺโตปี’’ติอาทิฯ สมุทยตฺถงฺคมํ นิพฺพตฺติเภทนฺติ สมุทยสงฺขาตํ นิพฺพตฺติํ อตฺถงฺคมสงฺขาตํ เภทญฺจฯ นิสฺสยวเสนาติ จกฺขุสฺส สนฺนิสฺสยวเสน ปจฺจยํ กตฺวาฯ อารมฺมณวเสนาติ รูเป อารมฺมณํ กตฺวาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มธุปิณฺฑิกสุตฺตฏีกายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสติ ‘‘จกฺขุ รูปานิ วิญฺญาณ’’นฺติ อิเมสํ ติณฺณํ สงฺคติ สมาคเม นิพฺพตฺติ ผสฺโสติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ติณฺณํ สงฺคติยา ผสฺโส’’ติฯ ติณฺณนฺติ จ ปากฏปจฺจยวเสน วุตฺตํ, ตทญฺเญปิ ปน มนสิการาทโย ผสฺสปจฺจยา โหนฺติเยวฯ เอวนฺติ ตณฺหาทีนํ อเสสวิราคนิโรธกฺกเมนฯ ภินฺนํ โหตีติ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺธํ โหติฯ เตนาห ‘‘อปฺปฏิสนฺธิย’’นฺติฯ

ทุกฺขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. โลกสุตฺตวณฺณนา

[44] อยเมตฺถ วิเสโสติ ‘‘อยํ โลกสฺสา’’ติ สมุทยตฺถงฺคมานํ วิเสสทสฺสนํฯ เอตฺถ จตุตฺถสุตฺเต ตติยสุตฺตโต วิเสโสฯ

โลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ญาติกสุตฺตวณฺณนา

[45] อญฺญมญฺญํ ทฺวินฺนํ ญาตีนํ คาโม ญาติโกติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ ญาตกานํ คาเม’’ติฯ คิญฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺฐกา, คิญฺชกาหิ เอว กโต อาวสโถ คิญฺชกาวสโถฯ โส กิร อาวาโส ยถา สุธาปริกมฺเมน ปโยชนํ นตฺถิ, เอวํ อิฏฺฐกาหิ เอว จินิตฺวา ฉาเทตฺวา กโตฯ ตาทิสญฺหิ ฉทนํ สนฺธาย ภควตา อิฏฺฐกาฉทนํ อนุญฺญาตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิฏฺฐกาหิ กเต มหาปาสาเท’’ติฯ ตตฺถ ทฺวารพนฺธกวาฏผลกาทีนิ ปน ทารุมยานิเยวฯ ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปริคฺคเหตฺวา วตฺตตีติ ปริยาโย, การณนฺติ อาห ‘‘ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมการณ’’นฺติ, ปริยตฺติธมฺมภูตํ วิเสสาธิคมสฺส เหตุนฺติ อตฺโถฯ อุเปจฺจ สุยฺยติ เอตฺถาติ อุปสฺสุตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปสฺสุตีติ อุปสฺสุติฏฺฐาน’’นฺติฯ อตฺตโน กมฺมนฺติ ยทตฺถํ ตตฺถ คโต, ตํ ปริเวณสมชฺชนกิริยํฯ ปหายาติ อกตฺวาฯ เอวํ มหตฺถญฺหิ วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา สุณนฺตสฺส มหโต อตฺถาย สํวตฺตติฯ เอกงฺคณํ อโหสีติ สพฺพํ วิวฏํ อโหสิฯ ตีสุ หิ ภเวสุ สงฺขารคตํ ปจฺจยุปฺปนฺนวเสน มนสิกโรโต ภควโต กิญฺจิ อเสเสตฺวา สพฺพมฺปิ ตํ ญาณมุเข อาปาถํ อุปคจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยาวภวคฺคา เอกงฺคณํ อโหสี’’ติฯ ตนฺติวเสน ตมตฺถํ วาจาย นิจฺฉาเรนฺโต ‘‘วจสา สชฺฌายํ กโรนฺโต’’ติ วุตฺโตฯ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวเสน จ อตฺถํ อาหริตฺวา เตสํ นิโรเธน วิวฏฺฏสฺส อาหตตฺตา ‘‘ยถานุสนฺธินา’’ติ วุตฺตํฯ อทฺทส ญาณจกฺขุนาฯ

มนสา สชฺฌายํ กโรนฺโต ‘‘ตุณฺหีภูโตว ปคุณํ กโรนฺโต’’ติ วุตฺโตฯ ปทานุปทนฺติ ปทญฺจ อนุปทญฺจฯ ปุริมญฺหิ ปทํ นาม, ตทนนฺตรํ อนุปทํฯ ฆเฏตฺวา สมฺพนฺธํ กตฺวา อวิจฺฉินฺทิตฺวาฯ ปริยาปุณาตีติ อชฺฌยติฯ อาธารปฺปตฺตนฺติ อาธารํ จิตฺตสนฺตานปฺปตฺตํ อปฺปมุฏฺฐํ คตตฺตา อาธารปฺปตฺตํ นามฯ การณนิสฺสิโตติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส การณสนฺนิสฺสิโตฯ อาทิพฺรหฺมจริยโกติ อาทิพฺรหฺมจริยํ, ตเทว อาทิพฺรหฺมจริยกํฯ ธมฺมปริยายาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ ตีสุปิ อิเมสูติ ตติยจตุตฺถปญฺจเมสุ ตีสุ สุตฺเตสุฯ

ญาติกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ