7. นตุมฺหสุตฺตวณฺณนา

[37] น ตุมฺหากนฺติ กายสฺส อนตฺตนิยภาวทสฺสนเมว ปเนตนฺติ ยา ตสฺส อนตฺตนิยตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตนิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิ น อตฺตนิยํ, ปรกิยํ นาม สิยาติ, ตมฺปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาปิ อญฺเญส’’นฺติ อาหฯ นยิทํ ปุราณกมฺมเมวาติ ‘‘อิทํ กาโย’’ติ วุตฺตสรีรํ ปุราณกมฺมเมว น โหติฯ น หิ กาโย เวทนาสภาโวฯ ปจฺจยโวหาเรนาติ การโณปจาเรนฯ อภิสงฺขตนฺติอาทิ นปุํสกลิงฺควจนํฯ ปุริมลิงฺคสภาคตายาติ ‘‘ปุราณมิทํ กมฺม’’นฺติ เอวํ วุตฺตปุริมนปุํสกลิงฺคสภาคตายฯ อญฺญมญฺญาภิมุเขหิ สเมจฺจ ปจฺจเยหิ กโต อภิสงฺขโตติ อาห ‘‘ปจฺจเยหิ กโตติ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ อภิสญฺเจตยิตนฺติ ตถา อภิสงฺขตตฺตสงฺขาเตน อภิมุขภาเวน เจตยิตํ ปกปฺปิตํ, ปวตฺติตนฺติ อตฺโถฯ เจตนาวตฺถุโกติ เจตนาเหตุโกฯ เวทนิยนฺติ เวทนาย หิตํ วตฺถารมฺมณภาเวน เวทนาย ปจฺจยภาวโตฯ เตนาห ‘‘เวทนิยวตฺถู’’ติฯ

นตุมฺหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. เจตนาสุตฺตวณฺณนา

[38] ยญฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อฏฺฐาเนฯ เตน เจตนาย วิย ปกปฺปานานุสยานมฺปิ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา วกฺขมานํเยว อวิสิฏฺฐํ อารมฺมณภาวํ โชเตติฯ กามํ ตีสุปิ ปเทสุ ‘‘ปวตฺเตติ’’อิจฺเจว อตฺโถ วุตฺโต, วตฺตนตฺโถ ปน เจตนาทีนํ ยถากฺกมํ เจตยนปกปฺปนานุสยนรูโป วิสิฏฺฐฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ เตภูมกกุสลากุสลเจตนา คหิตา กมฺมวิญฺญาณสฺส ปจฺจยนิทฺธารณเมตนฺติฯ ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺปา คหิตา ยถารหนฺติ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฐสุปิ หิ โลภสหคตจิตฺเตสุ ตณฺหากปฺโป, ตตฺถ จตูสฺเวว ทิฏฺฐิกปฺโปติฯ กามํ อนุสยา โลกิยกุสลเจตนาสุปิ อนุเสนฺติเยว, อกุสเลสุ ปน ปวตฺติ ปากฏาติ ‘‘ทฺวาทสนฺนํ เจตนาน’’นฺติ วุตฺตํฯ สหชาตโกฏิยาติ อิทํ ปจฺจุปฺปนฺนาปิ กามราคาทโย อนุสยาว วุจฺจนฺติ ตํสทิสตายาติ วุตฺตํฯ น หิ กาลเภเทน ลกฺขณปฺปเภโท อตฺถีติฯ อนาคตา เอว หิ กามราคาทโย นิปฺปริยายโต ‘‘อนุสยา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ ปจฺจยุปฺปนฺโน วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อารมฺมณํ ปจฺจโย’’ติฯ กมฺมวิญฺญาณสฺส ฐิตตฺถนฺติ กมฺมวิญฺญาณสฺเสว ปวตฺติยาฯ ตสฺมิํ ปจฺจเย สตีติ ตสฺมิํ เจตนาปกปฺปนานุสยสญฺญิเต ปจฺจเย สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติฯ สนฺตาเน ผลทานสมตฺถตาเยว โหตีติ ‘‘ปติฏฺฐา โหติ, ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต’’ติ วุตฺตํฯ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาวเสน วิรุฬฺเหติฯ ปติฏฺฐิเตติ หิ อิมินา กมฺมสฺส กตภาโว วุตฺโต, ‘‘วิรุฬฺเห’’ติ อิมินา อุปจิตภาโวฯ เตนาห ‘‘กมฺมํ ชวาเปตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนาหิ กมฺมเจตนาหิ ลทฺธปจฺจยตฺตา พลปฺปตฺตาย สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย กมฺมวิญฺญาณํ ลทฺธปติฏฺฐํ วิรุฬฺหมูลญฺจ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพตฺตมูเล ชาเต’’ติฯ ตถา หิ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วิปากํ เทนฺตํ อนนฺตเร ชาติวเสน เทติ อุปปชฺชเวทนียกมฺมนฺติฯ

เตภูมกเจตนายาติ เตภูมกกุสลากุสลเจตนายฯ อปฺปวตฺตนกฺขโณติ อิธ ปวตฺตนกฺขโณ ชายมานกฺขโณฯ น ชายมานกฺขโณ อปฺปวตฺตนกฺขโณ น เกวลํ ภงฺคกฺขโณ อปฺปหีนานุสยสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อปฺปหีนโกฏิยาติ อสมุจฺฉินฺนภาเวนฯ ตทิทํ เตภูมกกุสลากุสลเจตนาสุ อปฺปวตฺตมานาสุ อนุสยานํ สหชาตโกฏิอาทินา ปวตฺติ นาม นตฺถิ, วิปากาทีสุ อปฺปหีนโกฏิยา ปวตฺตติ กโรนฺตสฺส อภาวโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อวาริตตฺตาติ ปฏิปกฺเขติ อวาริตพฺพตฺตาฯ ปจฺจโยว โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ

ปฐมทุติยวาเรหิ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา ตติยวาเร ‘‘โน เจ’’ติอาทินา วิวฏฺฏํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปฐมปเท เตภูมกกุสลากุสลเจตนา นิวตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิวตฺตาติ อกรณโต อปฺปวตฺติยา อปคตาฯ ตณฺหาทิฏฺฐิโย นิวตฺตาติ โยชนาฯ วุตฺตปฺปกาเรสูติ ‘‘เตภูมกวิปาเกสู’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรสุฯ

เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ เอตฺถ เจตนาปกปฺปนานํ ปวตฺตนวเสน ธมฺมปริจฺเฉโท ทสฺสิโตติ ‘‘เจเตตีติ เตภูมกกุสลากุสลเจตนา คหิตา’’ติอาทินโย อิเธว โหตีติ ทสฺสิโตฯ จตสฺโสติ ปฏิฆทฺวยโมหมูลสมาคตา จตสฺโส อกุสลเจตนาฯ จตูสุ อกุสลเจตนาสูติ ยถาวุตฺตาสุ เอว จตูสุ อกุสลเจตนาสุ, อิตรา ปน ‘‘น ปกปฺเปตี’’ติ อิมินา ปฏิกฺเขเปน นิวตฺตาติฯ