5. ภูมิชสุตฺตวณฺณนา

[25] ปุริมสุตฺเตติ อนนฺตเร ปุริเม สุตฺเตฯ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ปทตฺเถ ตโต วิสิฏฺฐํ อนิทฺทิสิตฺวา อิตรํ อตฺถโต วิภาเวตุํ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทิมาหฯ น เกวลํ ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ, อถ โข ผสฺสสฺส สหการีการณภูตอญฺญปจฺจยา จ อุปฺปชฺชตีติฯ กาเยนาติ โจปนกาเยน, กายวิญฺญตฺติยาติ อตฺโถฯ สา หิ กามํ ปฏฺฐาเน อาคเตสุ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เกนจิ ปจฺจเยน เจตนาย ปจฺจโย น โหติฯ ยสฺมา ปน กาเย สติ เอว กายกมฺมํ นาม โหติ, นาสติ, ตสฺมา สา ตสฺสา สามคฺคิยภาเวน อิจฺฉิตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘กาเยนปิ กริยมานํ กรียตี’’ติฯ เตนาห ภควา ‘‘กาเย วา, หานนฺท, สติ กายสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติฯ วาจายปีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ มนสาติ ปาตุภูเตน มนสา, น มนมตฺเตนาติฯ อตฺตนา ปเรหิ อนุสฺสาหิเตนฯ ปเรนาติ ปเรน อนุสฺสาเหนฯ สมฺปชาเนนาติ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตวเสน ปชานนฺเตนฯ อสมฺปชาเนนาติ ตถา น สมฺปชานนฺเตนฯ ตสฺสาติ สุขทุกฺขสฺสฯ กายสญฺเจตนาเหตูติ กายกมฺมนิมิตฺตํ, กายิกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตาติ อตฺโถฯ เอส นโย เสสสญฺเจตนาสุปิฯ อุทฺธจฺจสหคตเจตนา ปวตฺติยํ วิปากํ เทติเยวาติ ‘‘วีสติ เจตนา ลพฺภนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา วจีทฺวาเรติ เอตฺถ ‘‘กามาวจรกุสลากุสลวเสน วีสติ เจตนา ลพฺภนฺตี’’ติ อิทํ ตถา-สทฺเทน อุปสํหรติฯ รูปารูปเจตนาหีติ รูปาวจรารูปาวจรกุสลเจตนาหิฯ ตปฺปจฺจยํ ยถารหนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตาปิ เจตนาติ ยถาวุตฺตา เอกูนวีสติ เจตนา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺติ กุสลานมฺปิ ปเคว อิตราธิฏฺฐหิตาวิชฺชสฺเสว อุปฺปชฺชนโต, อญฺญถา อนุปฺปชฺชนโตฯ ยถาวุตฺตเจตนาเภทนฺติ ยถาวุตฺตํ กายเจตนาทิวิภาคํฯ ปเรหิ อนุสฺสาหิโต สรเสเนว ปวตฺตมาโนฯ ปเรหิ การิยมาโนติ ปเรหิ อุสฺสาหิโต หุตฺวา กยิรมาโนฯ ชานนฺโตปีติ อนุสฺสวาทิวเสน ชานนฺโตปิฯ กมฺมเมว ชานนฺโตติ ตทา อตฺตนา กริยมานกมฺมเมว ชานนฺโตฯ

จตูสูติ ‘‘สามํ วา ปเร วา สมฺปชาโน วา อสมฺปชาโน วา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ จตูสุ ฐาเนสุฯ ยถาวุตฺเต เอกูนวีสติเจตนาธมฺเม อสงฺขาริกสสงฺขาริกภาเวน สมฺปชานกตาสมฺปชานกตภาเวน จตุคุเณ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ฉสตฺตติ ทฺเวสตา เจตนาธมฺมา’’ติฯ เยสํ สหชาตโกฏิ ลพฺภติ, เตสมฺปิ อุปนิสฺสยโกฏิ ลพฺภเตวาติ ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา อนุปติตา’’ติอิจฺเจว วุตฺตาฯ เตติ ยถาวุตฺตา สพฺเพปิ ธมฺมาฯ โส กาโย น โหตีติ เอตฺถ ปสาทกาโยปิ คเหตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ยสฺมิํ กาเย สตี’’ติอาทิฯ โส กาโย น โหตีติ โส กาโย ปจฺจยนิโรเธน น โหติฯ วาจาติ สทฺทวาจาฯ มโนติ ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํฯ อิทานิ กมฺมวเสเนว โยเชตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอเสว นโย ‘‘วาจาปิ ทฺวารภูตา มโนปิ ทฺวารภูโต’’ติฯ ขีณาสวสฺส กถํ กาโย น โหติ, น ตสฺส กายกมฺมาธิฏฺฐานนฺติ อธิปฺปาโยฯ อวิปากตฺตาติ อวิปากธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ กาโย น โหตีติ วุตฺตํ อกมฺมกรณภาวโตฯ

ตนฺติ กมฺมํฯ เขตฺตํ น โหตีติ ตสฺส ทุกฺขสฺส อวิรุหนฏฺฐานตฺตาฯ วิรุหนฏฺฐานาทโย พฺยติเรกวเสน วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘น โหตี’’ติฯ การณฏฺเฐนาติ อาธารภูตการณภาเวนฯ สญฺเจตนามูลกนฺติ สญฺเจตนานิมิตฺตํฯ วิรุหนาทีนํ อตฺถานนฺติ ‘‘วิรุหนฏฺเฐนา’’ติอาทินา วุตฺตานํ อตฺถานํฯ อิมินา วิรุหนาทิภาเวน เวทนา ‘‘สุขทุกฺขเวทนา’’ติ กถิตา, นยิธ เชฏฺฐลกฺขณํ สุขทุกฺขํ นิปฺปโยชกสฺส สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ อธิปฺเปตตฺตาฯ อุเปกฺขาเวทนาเปตฺถ สุขสณฺหสภาววิปากภูตา เวทนาวฯ

ภูมิชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อุปวาณสุตฺตวณฺณนา

[26] วฏฺฏทุกฺขเมว กถิตํ อิตรทุกฺขสฺสปิ วิปากสฺส สงฺคณฺหนโตฯ

อุปวาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปจฺจยสุตฺตวณฺณนา

[27] ปฏิปาฏิยาติ ปฏิปาฏิยา ฐปเนนฯ จตุสจฺจโยชนํ ทสฺเสตุํ ปริโยสาน…เป.… อาทิ วุตฺตํฯ ทุกฺขสจฺจวเสนาติ ปริญฺเญยฺยภาววเสนฯ ชรามรณาปเทเสน หิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา, เต จสฺส อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา น โหนฺติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยํ ชานาตี’’ติฯ วิเนยฺยชฺฌาสยวเสน เหตฺถ เทสนา ปวตฺตาฯ สมฺปนฺโนติ สมนฺนาคโตฯ อาคโตติ อุปคโต, อธิคโตติ อตฺโถฯ ปสฺสตีติ ปจฺจเวกฺขณญาเณน ปจฺจกฺขโต ปสฺสติ, มคฺคปญฺญาย เอวํ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปสฺสติฯ มคฺคญาเณเนว, น ผลญาเณนฯ ธมฺมโสตํ สมาปนฺโนติ อริยธมฺมโสตํ สมฺมเทว อาปนฺโน ปตฺโตฯ อนเย นอิริยนโต, อเย จ อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อกรณียโต อริยปกฺขํ ภชนฺโต ปุถุชฺชนภูมิํ อติกฺกนฺโตฯ นิพฺเพธิกปญฺญายาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ นิพฺพิชฺฌนกปญฺญายฯ อาหจฺจ ติฏฺฐติ มคฺคกฺขเณ, ผลกฺขเณ ปน อาหจฺจ ฐิโต นามฯ

ปจฺจยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[28] อุตฺตานเมว สพฺพโสว สตฺตเม อาคตนยตฺตา, วิเนยฺยชฺฌาสยวเสน หิ อิทํ สุตฺตํ สตฺถารา อญฺญสฺมิํ อาสเน เทสิตํ, ปริสาย วิวฏฺเฏน สาตฺถิกาติ สตฺถุ เทสนา อาคตาติ อยํ ปฏิคฺคาหกาธีนา โหตีติ ธมฺมคารเวน สงฺคหํ อาโรเปนฺติเยวฯ

ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ