ปถวีกสิณาทีสุ กมฺมํ อารภตีติอาทิ ปาฬิยํ สมถปุพฺพงฺคมา วิปสฺสนา ทสฺสิตาติ กตฺวา วุตฺตํ ฯ เอวญฺหิ ปาโมชฺชาทิทสฺสนํ สมฺภวตีติฯ เทวสฺสาติ เมฆสฺสฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ขีณาสวสฺส…เป.… ฐิตกาโล เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, นนุ ปุพฺเพ เทวฏฺฐานิโย อภิสงฺขาโร วุตฺโต, น อภิสงฺขาโร ขีณาสโวติ? นายํ โทโส, การณูปจาเรน ผลสฺส วุตฺตตฺตาฯ อภิสงฺขารมูลโก หิ ขนฺธสนฺตาโน ขนฺธสนฺตาเน จ อุจฺฉินฺนสํโยเค ขีณาสวสมญฺญาติฯ

อุปนิสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อญฺญติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[24] โสติ สาริปุตฺตตฺเถโรฯ ยทิ น ตาว ปวิฏฺโฐ, กสฺมา ‘‘ปาวิสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปวิสิสฺสามี’’ติอาทิฯ เตน อวสฺสมฺภาวินิ ภูเต วิย อุปจาโร โหตีติ ทสฺเสติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา กิ’’นฺติอาทิมาหฯ อติปฺปโคเยว นิกฺขนฺตทิวโสติ ปกติยา ภิกฺขาจรณเวลาย อติวิย ปาโต เอว วิหารโต นิกฺขนฺตทิวสภาโคฯ เอตทโหสีติ เอตํ ‘‘อติปฺปโค โข’’ติอาทิกํ จินฺตนํ อโหสิฯ ทกฺขิณทฺวารสฺสาติ ราชคหนคเร ทกฺขิณทฺวารสฺส เวฬุวนสฺส จ อนฺตรา อโหสิ, ตสฺมา ‘‘เตนุปสงฺกมิสฺส’’นฺติ จินฺตนา อโหสีติ อธิปฺปาโยฯ กิํ วาทีติ จตูสุ วาเทสุ กตรํ วาทํ วทสิฯ กิมกฺขายีติ ตสฺเสว เววจนํฯ กิํ วทตีติ ปน จตฺตาโร วาเท สามญฺญโต คเหตฺวา นปุํสกลิงฺเคน วทติ ยถา กิํ เต ชาตลิงฺคํฯ สพฺพนามญฺเหตํ, ยทิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ วทติ เอเตนาติ วาโท, ทสฺสนํฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘กิํ เอตฺถ…เป.… ทสฺสนนฺติ ปุจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ วิย ธมฺม-สทฺโท เหตุอตฺโถติ อาห ‘‘ยํ วุตฺตํ การณํ, ตสฺส อนุการณ’’นฺติฯ วาทสฺส วจนสฺส อนุปฺปตฺติ วาทปฺปวตฺติฯ

อิทํ วจนนฺติ ‘‘เอกมิทาห’’นฺติอาทิวจนํฯ สาติ ‘‘เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา’’ติ เอวํ ปวตฺตกถาฯ อจฺฉรํ องฺคุลิโผฏนํ อรหตีติ อจฺฉริยํฯ อพฺภุตนฺติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ สพฺพวาทานนฺติ สพฺเพสํ จตุพฺพิธวาทานํฯ

ปฐโม เหตฺถ สสฺสตวาโท, ทุติโย อุจฺเฉทวาโท, ตติโย เอกจฺจสสฺสตวาโท, จตุตฺโถ อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาโท, เตสํ สพฺเพสํ ปฏิกฺเขปโต ปฏิกฺเขปการณํ วุตฺตํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกิตฺตนํ วา ปจุรชนญาณสฺส อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐตาย คมฺภีรญฺเจว, ตถา อวภาสนโต เจตสิ อุปฏฺฐานโต คมฺภีราวภาสญฺจ กโรนฺโตฯ ตเทว ปทนฺติ ผสฺสปทํเยว อาทิภูตํ คเหตฺวาฯ

อญฺญติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ภูมิชสุตฺตวณฺณนา

[25] ปุริมสุตฺเตติ อนนฺตเร ปุริเม สุตฺเตฯ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ปทตฺเถ ตโต วิสิฏฺฐํ อนิทฺทิสิตฺวา อิตรํ อตฺถโต วิภาเวตุํ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทิมาหฯ น เกวลํ ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ, อถ โข ผสฺสสฺส สหการีการณภูตอญฺญปจฺจยา จ อุปฺปชฺชตีติฯ กาเยนาติ โจปนกาเยน, กายวิญฺญตฺติยาติ อตฺโถฯ สา หิ กามํ ปฏฺฐาเน อาคเตสุ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เกนจิ ปจฺจเยน เจตนาย ปจฺจโย น โหติฯ ยสฺมา ปน กาเย สติ เอว กายกมฺมํ นาม โหติ, นาสติ, ตสฺมา สา ตสฺสา สามคฺคิยภาเวน อิจฺฉิตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘กาเยนปิ กริยมานํ กรียตี’’ติฯ เตนาห ภควา ‘‘กาเย วา, หานนฺท, สติ กายสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติฯ วาจายปีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ มนสาติ ปาตุภูเตน มนสา, น มนมตฺเตนาติฯ อตฺตนา ปเรหิ อนุสฺสาหิเตนฯ ปเรนาติ ปเรน อนุสฺสาเหนฯ สมฺปชาเนนาติ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตวเสน ปชานนฺเตนฯ อสมฺปชาเนนาติ ตถา น สมฺปชานนฺเตนฯ ตสฺสาติ สุขทุกฺขสฺสฯ กายสญฺเจตนาเหตูติ กายกมฺมนิมิตฺตํ, กายิกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตาติ อตฺโถฯ เอส นโย เสสสญฺเจตนาสุปิฯ อุทฺธจฺจสหคตเจตนา ปวตฺติยํ วิปากํ เทติเยวาติ ‘‘วีสติ เจตนา ลพฺภนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา วจีทฺวาเรติ เอตฺถ ‘‘กามาวจรกุสลากุสลวเสน วีสติ เจตนา ลพฺภนฺตี’’ติ อิทํ ตถา-สทฺเทน อุปสํหรติฯ รูปารูปเจตนาหีติ รูปาวจรารูปาวจรกุสลเจตนาหิฯ ตปฺปจฺจยํ ยถารหนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตาปิ เจตนาติ ยถาวุตฺตา เอกูนวีสติ เจตนา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺติ กุสลานมฺปิ ปเคว อิตราธิฏฺฐหิตาวิชฺชสฺเสว อุปฺปชฺชนโต, อญฺญถา อนุปฺปชฺชนโตฯ ยถาวุตฺตเจตนาเภทนฺติ ยถาวุตฺตํ กายเจตนาทิวิภาคํฯ ปเรหิ อนุสฺสาหิโต สรเสเนว ปวตฺตมาโนฯ ปเรหิ การิยมาโนติ ปเรหิ อุสฺสาหิโต หุตฺวา กยิรมาโนฯ ชานนฺโตปีติ อนุสฺสวาทิวเสน ชานนฺโตปิฯ กมฺมเมว ชานนฺโตติ ตทา อตฺตนา กริยมานกมฺมเมว ชานนฺโตฯ

จตูสูติ ‘‘สามํ วา ปเร วา สมฺปชาโน วา อสมฺปชาโน วา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ จตูสุ ฐาเนสุฯ ยถาวุตฺเต เอกูนวีสติเจตนาธมฺเม อสงฺขาริกสสงฺขาริกภาเวน สมฺปชานกตาสมฺปชานกตภาเวน จตุคุเณ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ฉสตฺตติ ทฺเวสตา เจตนาธมฺมา’’ติฯ เยสํ สหชาตโกฏิ ลพฺภติ, เตสมฺปิ อุปนิสฺสยโกฏิ ลพฺภเตวาติ ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา อนุปติตา’’ติอิจฺเจว วุตฺตาฯ เตติ ยถาวุตฺตา สพฺเพปิ ธมฺมาฯ โส กาโย น โหตีติ เอตฺถ ปสาทกาโยปิ คเหตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ยสฺมิํ กาเย สตี’’ติอาทิฯ โส กาโย น โหตีติ โส กาโย ปจฺจยนิโรเธน น โหติฯ วาจาติ สทฺทวาจาฯ มโนติ ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํฯ อิทานิ กมฺมวเสเนว โยเชตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอเสว นโย ‘‘วาจาปิ ทฺวารภูตา มโนปิ ทฺวารภูโต’’ติฯ ขีณาสวสฺส กถํ กาโย น โหติ, น ตสฺส กายกมฺมาธิฏฺฐานนฺติ อธิปฺปาโยฯ อวิปากตฺตาติ อวิปากธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ กาโย น โหตีติ วุตฺตํ อกมฺมกรณภาวโตฯ

ตนฺติ กมฺมํฯ เขตฺตํ น โหตีติ ตสฺส ทุกฺขสฺส อวิรุหนฏฺฐานตฺตาฯ วิรุหนฏฺฐานาทโย พฺยติเรกวเสน วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘น โหตี’’ติฯ การณฏฺเฐนาติ อาธารภูตการณภาเวนฯ สญฺเจตนามูลกนฺติ สญฺเจตนานิมิตฺตํฯ วิรุหนาทีนํ อตฺถานนฺติ ‘‘วิรุหนฏฺเฐนา’’ติอาทินา วุตฺตานํ อตฺถานํฯ อิมินา วิรุหนาทิภาเวน เวทนา ‘‘สุขทุกฺขเวทนา’’ติ กถิตา, นยิธ เชฏฺฐลกฺขณํ สุขทุกฺขํ นิปฺปโยชกสฺส สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ อธิปฺเปตตฺตาฯ อุเปกฺขาเวทนาเปตฺถ สุขสณฺหสภาววิปากภูตา เวทนาวฯ

ภูมิชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ