เมนู

5. กจฺจานโคตฺตสุตฺตวณฺณนา

[15] ยสฺมา อิธ ชานนฺตาปิ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ วทนฺติ อชานนฺตาปิ พาหิรกาปิ สาสนิกาปิ อนุสฺสวาทิวเสนปิ อตฺตปจฺจกฺเขนปิ, ตสฺมา ตํ พหูนํ วจนํ อุปาทาย อาเมฑิตวเสน ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ, ภนฺเต, วุจฺจตี’’ติ อาหฯ ตถานิทฺทิฏฺฐตาทสฺสนตฺถํ หิสฺส อยํ อาเมฑิตปโยโคฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ‘‘อปเรหิปิ สมฺมาทิฏฺฐีติ วุจฺจติ, สา ปนายํ เอวํ วุจฺจมานา อตฺถญฺจ ลกฺขณญฺจ อุปาทาย กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สมฺมาทิฏฺฐิ โหตี’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ วจเน ยสฺมา วิญฺญู เอว ปมาณํ, น อวิญฺญู, ตสฺมา ‘‘ยํ ปณฺฑิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทฺเว อวยวา อสฺสาติ ทฺวยํ, ทุวิธํ ทิฏฺฐิคาหวตฺถุ, ทฺวยํ ทิฏฺฐิคาหวเสน นิสฺสิโต อปสฺสิโตติ ทฺวยนิสฺสิโตฯ เตนาห ‘‘ทฺเว โกฏฺฐาเส นิสฺสิโต’’ติฯ ยาย ทิฏฺฐิยา ‘‘สพฺโพยํ โลโก อตฺถิ วิชฺชติ สพฺพกาลํ อุปลพฺภตี’’ติ ทิฏฺฐิคติโก คณฺหาติ, สา ทิฏฺฐิ อตฺถิตา, สา เอว สทา สพฺพกาลํ โลโก อตฺถีติ ปวตฺตคาหตาย สสฺสโต, ตํ สสฺสตํฯ ยาย ทิฏฺฐิยา ‘‘สพฺโพยํ โลโก นตฺถิ น โหติ อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ทิฏฺฐิคติโก คณฺหาติ, สา ทิฏฺฐิ นตฺถิตา, สา เอว อุจฺฉิชฺชตีติ อุปฺปนฺนคาหตาย อุจฺเฉโท, ตํ อุจฺเฉทํฯ โลโก นาม สงฺขารโลโก ตมฺหิ คเหตพฺพโตฯ สมฺมปฺปญฺญายาติ อวิปรีตปญฺญาย ยถาภูตปญฺญายฯ เตนาห ‘‘สวิปสฺสนา มคฺคปญฺญา’’ติฯ นิพฺพตฺเตสุ ธมฺเมสูติ ยถา ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ รูปารูปธมฺเมสุฯ ปญฺญายนฺเต สฺเววาติ สนฺตานนิพนฺธนวเสน ปญฺญายมาเนสุ เอวฯ ยา นตฺถีติ ยา อุจฺเฉททิฏฺฐิ ตตฺถ ตตฺเถว สตฺตานํ อุจฺฉิชฺชนโต วินสฺสนโต โกจิ ฐิโต นาม สตฺโต ธมฺโม วา นตฺถีติ สงฺขารโลเก อุปฺปชฺเชยฺยฯ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ ปวตฺตมานาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ตถาปวตฺตสงฺขารารมฺมณาวฯ สา น โหตีติ กมฺมาวิชฺชาตณฺหาทิเภทํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สงฺขารโลกสฺส สมุทยนิพฺพตฺติํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต, สา อุจฺเฉททิฏฺฐิ, น โหติ, นปฺปวตฺตติ อวิจฺเฉเทน สงฺขารานํ นิพฺพตฺติทสฺสนโตฯ โลกนิโรธนฺติ สงฺขารโลกสฺส ขณิกนิโรธํฯ เตนาห ‘‘สงฺขารานํ ภงฺค’’นฺติฯ ยา อตฺถีติ เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคฺคหเณน สงฺขารโลเก ยา สสฺสตทิฏฺฐิ สพฺพกาลํ โลโก อตฺถีติ อุปฺปชฺเชยฺยฯ สา น โหตีติ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ นิโรธสฺส นวนวานญฺจ อุปฺปาทสฺส ทสฺสนโต, สา สสฺสตทิฏฺฐิ น โหติฯ

โลโก สมุเทติ เอตสฺมาติ โลกสมุทโยติ อาห ‘‘อนุโลมปจฺจยาการ’’นฺติฯ ปจฺจยธมฺมานญฺหิ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยภาโว อนุโลมปจฺจยากาโรฯ ปฏิโลมํ ปจฺจยาการนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ตํตํเหตุนิโรธโต ตํตํผลนิโรโธ หิ ปฏิโลมปจฺจยากาโรฯ โย หิ อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยธมฺมานํ เหตุอาทิปจฺจยภาโว, โส นิปฺปริยายโต โลกสมุทโยฯ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส สงฺขาราทิกสฺสฯ อนุจฺเฉทํ ปสฺสโตติ อนุจฺเฉททสฺสนสฺส เหตุฯ อยมฺปีติ น เกวลํ ขณโต อุทยวยนีหรณนโย, อถ โข ปจฺจยโต อุทยวยนีหรณนโยปิฯ

อุปคมนฏฺเฐน ตณฺหาว อุปโยฯ ตถา ทิฏฺฐุปโยฯ เอเสว นโยติ อิมินา อุปเยหิ อุปาทานาทีนํ อนตฺถนฺตรตํ อติทิสติฯ ตถา จ ปน เตสุ ทุวิธตา อุปาทียติฯ นนุ จ จตฺตาริ อุปาทานานิ อญฺญตฺถ วุตฺตานีติ? สจฺจํ วุตฺตานิ, ตานิ จ โข อตฺถโต ทฺเว เอวาติ อิธ เอวํ วุตฺตํฯ กามํ ‘‘อหํ มม’’นฺติ อยถานุกฺกเมน วุตฺตํ, ยถานุกฺกมํเยว ปน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อาทิ-สทฺเทน ปโรปรสฺส สุภํ อสุภนฺติอาทีนญฺจ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ เต ธมฺเมติ เตภูมกธมฺเมฯ

วินิวิสนฺตีติ วิรูปํ นิวิสนฺติ, อภินิวิสนฺตีติ อตฺโถฯ ตาหีติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิฯ วินิพทฺโธติ วิรูปํ วิมุจฺจิตุํ วา อปฺปทานวเสน นิยเมตฺวา พทฺโธฯ

‘‘อภินิเวโส’’ติ อุปยุปาทานานํ ปวตฺติอาการวิเสโส วุตฺโตติ อาห ‘‘ตญฺจายนฺติ ตญฺจ อุปยุปาทาน’’นฺติฯ จิตฺตสฺสาติ อกุสลจิตฺตสฺสฯ ปติฏฺฐานภูตนฺติ อาธารภูตํฯ โทสโมหวเสนปิ อกุสลจิตฺตปฺปวตฺติ ตณฺหาทิฏฺฐาภินิเวสูปนิสฺสยา เอวาติ ตณฺหาทิฏฺฐิโย อกุสลสฺส จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานนฺติ วุตฺตาฯ ตสฺมินฺติ อกุสลจิตฺเตฯ อภินิวิสนฺตีติ ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติอาทินา อภินิเวสนํ ปวตฺเตนฺติฯ อนุเสนฺตีติ ถามคตา หุตฺวา อปฺปหานภาเวน อนุเสนฺติฯ ตทุภยนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิทฺวยํฯ น อุปคจฺฉตีติ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา ตณฺหาทิฏฺฐิคติยา น อุปสงฺกมติ น อลฺลียติฯ น อุปาทิยตีติ น ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหาติฯ น อธิฏฺฐาตีติ น ตณฺหาทิฏฺฐิคาเหน อธิฏฺฐาย ปวตฺตติฯ อตฺตนิยคาโห นาม สติ อตฺตคาเห โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตา เม’’ติฯ อิทํ ทุกฺขคฺคหณํ อุปาทานกฺขนฺธาปสฺสยํ ตพฺพินิมุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส อภาวาติ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขเมวาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธมตฺตเมวา’’ติฯ ‘‘สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (ที. นิ. 2.387; ม. นิ. 1.120; 3.373; วิภ. 190) หิ วุตฺตํฯ กงฺขํ น กโรตีติ สํสยํ น อุปฺปาเทติ สพฺพโส วิจิกิจฺฉาย สมุจฺฉินฺทนโตฯ

น ปรปฺปจฺจเยนาติ ปรสฺส อสทฺทหเนนฯ มิสฺสกสมฺมาทิฏฺฐิํ อาหาติ นามรูปปริจฺเฉทโต ปฏฺฐาย สมฺมาทิฏฺฐิยา วุตฺตตฺตา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ สมฺมาทิฏฺฐิํ อโวจฯ นิกูฏนฺโตติ นิหีนนฺโตฯ นิหีนปริยาโย หิ อยํ นิกูฏ-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘ลามกนฺโต’’ติฯ ปฐมกนฺติ จ ครหายํ -สทฺโทฯ สพฺพํ นตฺถีติ ยถาสงฺขตํ ภงฺคุปฺปตฺติยา นตฺถิ เอว, สพฺพํ นตฺถิ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพมตฺถีติ จ ยถา อสงฺขตํ อตฺถิ วิชฺชติ, สพฺพกาลํ อุปลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพนฺติ เจตฺถ สกฺกายสพฺพํ เวทิตพฺพํ ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.1) วิยฯ ตญฺหิ ปริญฺญาญาณานํ ปจฺจยภูตํฯ อิติ-สทฺโท นิทสฺสเนฯ กิํ นิทสฺเสติ? อตฺถิ-สทฺเทน วุตฺตํฯ ‘‘อตฺถิต’’นฺติ นิจฺจตํฯ สสฺสตคฺคาโห หิ อิธ ปฐโม อนฺโตติ อธิปฺเปโตฯ อุจฺเฉทคฺคาโห ทุติโยติ ตทุภยวินิมุตฺตา จ อิทปฺปจฺจยตาฯ

เอตฺถ จ อุปฺปนฺนนิโรธกถนโต สสฺสตตํ, นิรุชฺฌนฺตานํ อสติ นิพฺพานปฺปตฺติยํ ยถาปจฺจยํ ปุนูปคมนกถนโต อุจฺเฉทตญฺจ อนุปคมฺม มชฺฌิเมน ภควา ธมฺมํ เทเสติ อิทปฺปจฺจยตานเยนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอเต…เป.… อนฺเต’’ติอาทิฯ

กจฺจานโคตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา

[16] นิพฺพินฺทนตฺถายาติ นิพฺพิทานุปสฺสนาปฏิลาภายฯ สา หิ ชรามรณสีเสน วุตฺเตสุ สงฺขตธมฺเมสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตติฯ วิรชฺชนตฺถายาติ วิราคานุปสฺสนาปฏิลาภายฯ สีลโต ปฏฺฐายาติ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสีลสมาทานโต ปฏฺฐายฯ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสีเล ปติฏฺฐิโต อุปาสโกปิ ปเคว จตุปาริสุทฺธิสีเล ปติฏฺฐิโต ภิกฺขุ สมฺมาปฏิปนฺโน นามฯ เตนาห ‘‘ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺโนติ เวทิตพฺโพ’’ติฯ นิพฺพานธมฺมสฺสาติ นิพฺพานาวหสฺส อริยสฺส มคฺคสฺสฯ อนุรูปสภาวภูตนฺติ นิพฺพานาธิคมสฺส อนุจฺฉวิกสภาวภูตํฯ นิพฺพิทาติ อิมินา วุฏฺฐานคามินิปริโยสานํ วิปสฺสนํ วทติฯ วิราคา นิโรธาติ ปททฺวเยน อริยมคฺคํ, อิตเรน ผลํฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ เอเกน นเยนาติ ปฐเมน นเยนฯ ตตฺถ หิ ภควา เตน ภิกฺขุนา ธมฺมกถิกลกฺขณํ ปุจฺฉิโต ตํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โย หิ วิปสฺสนํ มคฺคํ อนุปาทาวิมุตฺติํ ปาเปตฺวา กเถตุํ สกฺโกติ, โส เอกนฺตธมฺมกถิโกฯ เตนาห ‘‘ธมฺมกถิกสฺส ปุจฺฉา กถิตา’’ติฯ ทฺวีหีติ ทุติยตติยนเยหิฯ นฺติ ปุจฺฉํฯ วิเสเสตฺวาติ วิสิฏฺฐํ กตฺวาฯ ยถาปุจฺฉิตมตฺตเมว อกเถตฺวา อปุจฺฉิตมฺปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติํ อนุปาทาย วิมุตฺติสงฺขาตํ วิเสสํ ปาเปตฺวาฯ ภควา หิ อปฺปํ ยาจิโต พหุํ เทนฺโต อุฬารปุริโส วิย ธมฺมกถิกลกฺขณํ ปุจฺฉิโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน ตญฺเจว ตโต จ อุตฺตริํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติํ อนุปาทาวิมุตฺตญฺจ วิสฺสชฺเชสิฯ ตตฺถ ‘‘นิพฺพิทาย…เป.… ธมฺมํ เทเสตี’’ติ อิมินา ธมฺมเทสนํ วาสนาภาคิยํ กตฺวา ทสฺเสสิฯ ‘‘นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ อิมินา นิพฺเพธภาคิยํ, ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต โหตี’’ติ อิมินา เทสนํ อเสกฺขภาคิยํ กตฺวา ทสฺเสสิฯ เตนาห ‘‘เสกฺขาเสกฺขภูมิโย นิทฺทิฏฺฐา’’ติฯ

ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ