4. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[14] อิเม ธมฺเม กตเม ธมฺเมติ จ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘อิเมสํ ธมฺมานํ กตเมสํ ธมฺมาน’’นฺติ อิเมสํ ปทานํ สงฺคโหฯ เอตานิ หิ ปทานิ ชรามรณาทีนํ สาธารณภาเวน วุตฺตานิ อิมิสฺสา เทสนาย ปปญฺจภูตานีติ อาห ‘‘เอตฺตกํ ปปญฺจํ กตฺวา กถิตํ, เทสนํ…เป.… อชฺฌาสเยนา’’ติฯ อิมินา ตาเนว ชรามรณาทีนิ คเหตฺวา ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน อาทิโต ‘‘อิเม ธมฺเม’’ติอาทินา สพฺพปทสาธารณโต เทสนา อารทฺธาฯ ยถานุโลมสาสนญฺหิ สุตฺตนฺตเทสนา, น ยถาธมฺมสาสนนฺติฯ

ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. กจฺจานโคตฺตสุตฺตวณฺณนา

[15] ยสฺมา อิธ ชานนฺตาปิ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ วทนฺติ อชานนฺตาปิ พาหิรกาปิ สาสนิกาปิ อนุสฺสวาทิวเสนปิ อตฺตปจฺจกฺเขนปิ, ตสฺมา ตํ พหูนํ วจนํ อุปาทาย อาเมฑิตวเสน ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ, ภนฺเต, วุจฺจตี’’ติ อาหฯ ตถานิทฺทิฏฺฐตาทสฺสนตฺถํ หิสฺส อยํ อาเมฑิตปโยโคฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ‘‘อปเรหิปิ สมฺมาทิฏฺฐีติ วุจฺจติ, สา ปนายํ เอวํ วุจฺจมานา อตฺถญฺจ ลกฺขณญฺจ อุปาทาย กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สมฺมาทิฏฺฐิ โหตี’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ วจเน ยสฺมา วิญฺญู เอว ปมาณํ, น อวิญฺญู, ตสฺมา ‘‘ยํ ปณฺฑิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทฺเว อวยวา อสฺสาติ ทฺวยํ, ทุวิธํ ทิฏฺฐิคาหวตฺถุ, ทฺวยํ ทิฏฺฐิคาหวเสน นิสฺสิโต อปสฺสิโตติ ทฺวยนิสฺสิโตฯ เตนาห ‘‘ทฺเว โกฏฺฐาเส นิสฺสิโต’’ติฯ ยาย ทิฏฺฐิยา ‘‘สพฺโพยํ โลโก อตฺถิ วิชฺชติ สพฺพกาลํ อุปลพฺภตี’’ติ ทิฏฺฐิคติโก คณฺหาติ, สา ทิฏฺฐิ อตฺถิตา, สา เอว สทา สพฺพกาลํ โลโก อตฺถีติ ปวตฺตคาหตาย สสฺสโต, ตํ สสฺสตํฯ ยาย ทิฏฺฐิยา ‘‘สพฺโพยํ โลโก นตฺถิ น โหติ อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ทิฏฺฐิคติโก คณฺหาติ, สา ทิฏฺฐิ นตฺถิตา, สา เอว อุจฺฉิชฺชตีติ อุปฺปนฺนคาหตาย อุจฺเฉโท, ตํ อุจฺเฉทํฯ โลโก นาม สงฺขารโลโก ตมฺหิ คเหตพฺพโตฯ สมฺมปฺปญฺญายาติ อวิปรีตปญฺญาย ยถาภูตปญฺญายฯ เตนาห ‘‘สวิปสฺสนา มคฺคปญฺญา’’ติฯ นิพฺพตฺเตสุ ธมฺเมสูติ ยถา ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ รูปารูปธมฺเมสุฯ ปญฺญายนฺเต สฺเววาติ สนฺตานนิพนฺธนวเสน ปญฺญายมาเนสุ เอวฯ ยา นตฺถีติ ยา อุจฺเฉททิฏฺฐิ ตตฺถ ตตฺเถว สตฺตานํ อุจฺฉิชฺชนโต วินสฺสนโต โกจิ ฐิโต นาม สตฺโต ธมฺโม วา นตฺถีติ สงฺขารโลเก อุปฺปชฺเชยฺยฯ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ ปวตฺตมานาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ตถาปวตฺตสงฺขารารมฺมณาวฯ สา น โหตีติ กมฺมาวิชฺชาตณฺหาทิเภทํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สงฺขารโลกสฺส สมุทยนิพฺพตฺติํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต, สา อุจฺเฉททิฏฺฐิ, น โหติ, นปฺปวตฺตติ อวิจฺเฉเทน สงฺขารานํ นิพฺพตฺติทสฺสนโตฯ โลกนิโรธนฺติ สงฺขารโลกสฺส ขณิกนิโรธํฯ เตนาห ‘‘สงฺขารานํ ภงฺค’’นฺติฯ ยา อตฺถีติ เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคฺคหเณน สงฺขารโลเก ยา สสฺสตทิฏฺฐิ สพฺพกาลํ โลโก อตฺถีติ อุปฺปชฺเชยฺยฯ สา น โหตีติ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ นิโรธสฺส นวนวานญฺจ อุปฺปาทสฺส ทสฺสนโต, สา สสฺสตทิฏฺฐิ น โหติฯ

โลโก สมุเทติ เอตสฺมาติ โลกสมุทโยติ อาห ‘‘อนุโลมปจฺจยาการ’’นฺติฯ ปจฺจยธมฺมานญฺหิ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยภาโว อนุโลมปจฺจยากาโรฯ ปฏิโลมํ ปจฺจยาการนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ตํตํเหตุนิโรธโต ตํตํผลนิโรโธ หิ ปฏิโลมปจฺจยากาโรฯ โย หิ อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยธมฺมานํ เหตุอาทิปจฺจยภาโว, โส นิปฺปริยายโต โลกสมุทโยฯ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส สงฺขาราทิกสฺสฯ อนุจฺเฉทํ ปสฺสโตติ อนุจฺเฉททสฺสนสฺส เหตุฯ อยมฺปีติ น เกวลํ ขณโต อุทยวยนีหรณนโย, อถ โข ปจฺจยโต อุทยวยนีหรณนโยปิฯ

อุปคมนฏฺเฐน ตณฺหาว อุปโยฯ ตถา ทิฏฺฐุปโยฯ เอเสว นโยติ อิมินา อุปเยหิ อุปาทานาทีนํ อนตฺถนฺตรตํ อติทิสติฯ ตถา จ ปน เตสุ ทุวิธตา อุปาทียติฯ นนุ จ จตฺตาริ อุปาทานานิ อญฺญตฺถ วุตฺตานีติ? สจฺจํ วุตฺตานิ, ตานิ จ โข อตฺถโต ทฺเว เอวาติ อิธ เอวํ วุตฺตํฯ กามํ ‘‘อหํ มม’’นฺติ อยถานุกฺกเมน วุตฺตํ, ยถานุกฺกมํเยว ปน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อาทิ-สทฺเทน ปโรปรสฺส สุภํ อสุภนฺติอาทีนญฺจ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ เต ธมฺเมติ เตภูมกธมฺเมฯ