1. อฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[202] อายสฺมา จ ลกฺขโณติอาทีสุ ‘‘โก นามายสฺมา ลกฺขโณ, กสฺมา จ ‘ลกฺขโณ’ติ นามํ อโหสิ, โก จายสฺมา โมคฺคลฺลาโน, กสฺมา จ สิตํ ปาตฺวากาสี’’ติ ตํ สพฺพํ ปกาเสตุํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ลกฺขณสมฺปนฺเนนาติ ปุริสลกฺขณสมฺปนฺเนนฯ

อีสํ หสิตํ ‘‘สิต’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘มนฺทหสิต’’นฺติฯ อฏฺฐิสงฺขลิกนฺติ นยิทํ อวิญฺญาณกํ อฏฺฐิสงฺขลิกมตฺตํ, อถ โข เอโก เปโตติ อาห ‘‘เปตโลเก นิพฺพตฺต’’นฺติฯ เอเต อตฺตภาวาติ เปตตฺตภาวาฯ น อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ เทวตฺตภาวา วิย น อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ปกติยาฯ เตสํ ปน รุจิยา อาปาถํ อาคจฺเฉยฺยุํ มนุสฺสานํฯ ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺฐานา กรุณาติ อาห ‘‘การุญฺเญ กตฺตพฺเพ’’ติฯ อตฺตโน จ สมฺปตฺติํ พุทฺธญาณสฺส จ สมฺปตฺตินฺติ ปจฺเจกํ สมฺปตฺติสทฺโท โยเชตพฺโพฯ ตทุภยํ วิภาเวตุํ ‘‘ตํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อตฺตโน สมฺปตฺติํ อนุสฺสริตฺวา สิตํ ปาตฺวากาสีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ธมฺมธาตูติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สนฺธาย วทติฯ ธมฺมธาตูติ วา ธมฺมานํ สภาโวฯ

อิตโรติ ลกฺขณตฺเถโรฯ อุปปตฺตีติ ชาติฯ อุปปตฺติสีเสน หิ ตถารูปํ อตฺตภาวํ วทติฯ โลหตุณฺฑเกหีติ โลหมเยเหว ตุณฺฑเกหิฯ จรนฺตีติ อากาเสน คจฺฉนฺติฯ อจฺฉริยํ วตาติ ครหจฺฉริยํ นาเมตํฯ จกฺขุภูตาติ สมฺปตฺตทิพฺพจกฺขุกา, โลกสฺส จกฺขุภูตาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ยตฺราติ เหตุอตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘ยตฺราติ การณวจน’’นฺติฯ อญฺญตฺร หิ ‘‘ยตฺร หิ นามา’’ติ อตฺโถ วุจฺจติฯ อปฺปมาเณ สตฺตนิกาเย เต จ โข วิภาเคน กามภวาทิเภเท ภเว, นิรยาทิเภทา คติโย, นานตฺตกายนานตฺตสญฺญิอาทิวิญฺญาณฏฺฐิติโย, ตถารูเป สตฺตาวาเส จ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ เม อุปเนตุํ ปจฺจกฺขํ กโรนฺเตนฯ

โคฆาตโกติ คุนฺนํ อภิณฺหํ หนนโกฯ เตนาห ‘‘วธิตฺวา วธิตฺวา’’ติฯ ตสฺสาติ คุนฺนํ วธกกมฺมสฺสฯ อปราปริยกมฺมสฺสาติ อปราปริยเวทนียกมฺมสฺสฯ พลวตา โคฆาตกกมฺเมน วิปาเก ทียมาเน อลทฺโธกาสํ อปราปริยเวทนียํ ตสฺมิํ วิปกฺกวิปาเก อิทานิ ลทฺโธกาสํ ‘‘อวเสสกมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธีติ ปาปกมฺมชนิตา ปฏิสนฺธิฯ กมฺมสภาคตายาติ กมฺมสทิสภาเวนฯ อารมฺมณสภาคตายาติ อารมฺมณสฺส สภาคภาเวน สทิสภาเวนฯ ยาทิเส หิ อารมฺมเณ ปุพฺเพ ตํ กมฺมํ ตสฺส จ วิปาโก ปวตฺโต, ตาทิเสเยว อารมฺมเณ อิทํ กมฺมํ อิมสฺส วิปาโก จ ปวตฺโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติฯ ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘โส เอว ติตฺติโร, ตานิเยว โอสธานี’’ติฯ นิมิตฺตํ อโหสีติ ปุพฺเพ กตูปจิตสฺส เปตูปปตฺตินิพฺพตฺตนวเสน กโตกาสสฺส ตสฺส กมฺมสฺส นิมิตฺตภูตํ อิทานิ ตถา อุปฏฺฐหนฺตํ ตสฺส วิปากสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณํ อโหสิฯ โสติ โคฆาตโกฯ อฏฺฐิสงฺขลิกเปโต ชาโต กมฺมสริกฺขกวิปากตาวเสนฯ

อฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เปสิสุตฺตวณฺณนา

[203] โคมํสเปสิโย กตฺวาติ คาวิํ วธิตฺวา วธิตฺวา โคมํสํ ผาเลตฺวา เปสิโย กตฺวาฯ สุกฺขาเปตฺวาติ กาลนฺตรํ ฐปนตฺถํ สุกฺขาเปตฺวาฯ สุกฺขาปิยมานานํ มํสเปสีนญฺหิ วลฺลูรสมญฺญาฯ

เปสิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปิณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[204] นิปฺปกฺขจมฺเมติ วิคตปกฺขจมฺเมฯ

4. นิจฺฉวิสุตฺตวณฺณนา

[205] อุรพฺเภ หนตีติ โอรพฺภิโกฯ เอฬเกติ อเชฯ