เมนู

2. สนิทานสุตฺตวณฺณนา

[96] ภาวนปุํสกเมตํ ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.70) วิยฯ สนิทานนฺติ อตฺตโน ผลํ นิททาตีติ นิทานํ, การณนฺติ อาห ‘‘สนิทาโน สปฺปจฺจโย’’ติฯ กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน ปฏิสํยุตฺโต วา กามปฏิพทฺโธ วาฯ ตกฺเกตีติ ตกฺโกฯ อภูตการํ สมาโรเปตฺวา กปฺเปตีติ สงฺกปฺโปฯ อารมฺมเณ จิตฺตํ อปฺเปตีติ อปฺปนาฯ วิเสเสน อปฺเปตีติ พฺยปฺปนาฯ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ เจตโส อภินิโรปนาฯ มิจฺฉา วิปรีโต ปาปโก สงฺกปฺโปติ มิจฺฉาสงฺกปฺโปฯ อญฺเญสุ จ กามปฏิสํยุตฺเตสุ วิชฺชมาเนสุ วิตกฺโก เอว กามธาตุสทฺเทน นิรุฬฺโห ทฏฺฐพฺโพ วิตกฺกสฺส กามปสงฺคปฺปตฺติสาติสยตฺตาฯ เอส นโย พฺยาปาทธาตุอาทีสุปิฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตุ หีนชฺฌาสเยหิ กาเมตพฺพธาตุภาวโตฯ

กิเลสกามสฺส อารมฺมณภาวตฺตา สพฺพากุสลสํคาหิกาย กามธาตุยา อิตรา ทฺเว สงฺคเหตฺวา กถนํ สพฺพสงฺคาหิกาฯ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต กถา อสมฺภินฺนาฯ อิมํ กามาวจรสญฺญิตํ กามวิตกฺกสญฺญิตญฺจ กามธาตุํฯ ปฏิจฺจาติ ปจฺจยภูตํ ลภิตฺวาฯ ตีหิ การเณหีติ ตีหิ สารภูเตหิ การเณหิฯ

พฺยาปาทวิตกฺโก พฺยาปาโท อุตฺตรปทโลเปน, โส เอว นิชฺชีวฏฺเฐน สภาวธารณฏฺเฐน ธาตูติ พฺยาปาทธาตุฯ พฺยาปชฺชติ จิตฺตํ เอเตนาติ พฺยาปาโท, โทโสฯ พฺยาปาโทปิ ธาตูติ โยชนาฯ สหชาตปจฺจยาทิวเสนาติ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสนฯ วิเสเสน หิ ปรสฺส อตฺตโน จ ทุกฺขาปนํ วิหิํสา, สา เอว ธาตุ, อตฺถโต โรสนา ปรูปฆาโต, ตถา ปวตฺโต วา โทสสหคตจิตฺตุปฺปาโทฯ

ติณคหเน อรญฺเญติ ติเณหิ คหนภูเต อรญฺเญฯ อนยพฺยสนนฺติ อปายพฺยสนํ, ปริหรณูปายรหิตํ วิปตฺตินฺติ วา อตฺโถฯ อวฑฺฒิํ วินาสนฺติ อวฑฺฒิญฺเจว วินาสญฺจาติ วทนฺติ สพฺพโส วฑฺฒิรหิตํฯ สุกฺขติณทาโย วิย อารมฺมณํ กิเลสคฺคิสํวทฺธนฏฺเฐนฯ ติณุกฺกา วิย อกุสลสญฺญา อนุทหนฏฺเฐนฯ ติณกฏฺฐ…เป.… สตฺตา อนยพฺยสนาปตฺติโตฯ ‘‘อิเม สตฺตา’’ติ หิ อโยนิโส ปฏิปชฺชมานา อธิปฺเปตาฯ เตนาห ‘‘ยถา สุกฺขติณทาเย’’ติอาทิฯ

สมตาภาวโต สมตาวิโรธโต วิสมตาเหตุโต จ วิสมา ราคาทโยติ อาห ‘‘ราควิสมาทีนิ อนุคต’’นฺติฯ อิจฺฉิตพฺพา อวสฺสํภาวินิภาเวนฯ

สํกิเลสโต นิกฺขมนฏฺเฐน เนกฺขมฺโม, โส เอว นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตูติ เนกฺขมฺมธาตุฯ สฺวายํ เนกฺขมฺมสทฺโท ปพฺพชฺชาทีสุ กุสลวิตกฺเก จ นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘เนกฺขมฺมวิตกฺโกปิ เนกฺขมฺมธาตู’’ติฯ อิตราปิ ทฺเว ธาตุโยติ อพฺยาปาทอวิหิํสาธาตุโย วทติฯ วิสุํ ทีเปตพฺพา สรูเปน อาคตตฺตาฯ วิตกฺกาทโยติ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปจฺฉนฺทปริฬาหปริเยสนาฯ ยถานุรูปํ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยานุรูปํฯ กถํ ปเนตฺถ กุสลธมฺเมสุ ปริฬาโห วุตฺโตติ? สงฺขารปริฬาหมตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, โสฬสสุ อากาเรสุ ทุกฺขสจฺเจ สนฺตาปฏฺโฐ วิย วุตฺโต, ยสฺส วิคเมน อรหโต สีติภาวปฺปตฺติ วุจฺจติฯ

สยํ น พฺยาปชฺชติ, เตน วา ตํสมงฺคีปุคฺคโล น กิญฺจิ พฺยาปาเทตีติ อพฺยาปาโท, วิหิํสาย วุตฺตวิปริยาเยหิ สา เวทิตพฺพาฯ หิเตสิภาเวน มิชฺชติ สินิยฺหตีติ มิตฺโต, มิตฺตสฺส เอสาติ เมตฺติ, อพฺยาปาโทฯ เมตฺตายนาติ เมตฺตาการณํ, เมตฺตาย วา อยนา ปวตฺตนาฯ เมตฺตายิตตฺตนฺติ เมตฺตายิตสฺส เมตฺตาย ปวตฺตสฺส ภาโวฯ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตีติ เมตฺตายนวเสน ปวตฺโต จิตฺตสมาธิฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

สนิทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. คิญฺชกาวสถสุตฺตวณฺณนา

[97] อิโต ปฏฺฐายาติ ‘‘ธาตุํ, ภิกฺขเว’’ติ อิมสฺมา ตติยสุตฺตโต ปฏฺฐายฯ ยาว กมฺมวคฺโค, ตาว เนตฺวา อุปคนฺตฺวา เสติ เอตฺถาติ อาสโย, หีนาทิภาเวน อธีโน อาสโย อชฺฌาสโย, ตํ อชฺฌาสยํ, อธิมุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สญฺญา อุปฺปชฺชตีติอาทีสุ หีนาทิเภทํ อชฺฌาสยํ ปฏิจฺจ หีนาทิเภทา สญฺญา, ตนฺนิสฺสยทิฏฺฐิวิกปฺปนา, วิตกฺโก จ อุปฺปชฺชติ สหชาตโกฏิยา อุปนิสฺสยโกฏิยา จฯ สตฺถาเรสูติ เตสํ สตฺถุปฏิญฺญตาย วุตฺตํ, น สตฺถุลกฺขณสพฺภาวโตฯ อสมฺมาสมฺพุทฺเธสูติ อาธาเร วิสเย จ ภุมฺมํ เอกโต กตฺวา วุตฺตนฺติ ปฐมํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘มยํ สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติอาทิํ วตฺวา อิตรํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา เอเต’’ติอาทิมาหฯ เตสํ ‘‘มยํ สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ อุปฺปนฺนทิฏฺฐิ อิธ มูลภาเวน ปุจฺฉิตา, อิตรา อนุสงฺกิตาติ ปุจฺฉติเยวาติ สาสงฺกํ วทติฯ

‘‘มหตี’’ติ เอตฺถ มหาสทฺโท ‘‘มหาชโน’’ติอาทีสุ วิย พหุอตฺถวาจโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ อวิชฺชาปิ หีนหีนตรหีนตมาทิเภเทน พหุปการาฯ ตสฺสาติ ทิฏฺฐิยาฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ยทิทํ อวิชฺชา ธาตู’’ติ อวิชฺชํ อุทฺธริตฺวา ‘‘หีนํ ธาตุํ ปฏิจฺจา’’ติ อชฺฌาสยธาตุ นิทฺทิฏฺฐาติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, ‘‘อญฺญํ อุทฺธริตฺวา อญฺญํ นิทฺทิฏฺฐา’’ติ, ยโต อวิชฺชาสีเสน อชฺฌาสยธาตุ เอว คหิตาฯ อวิชฺชาคหิโต หิ ปุริสปุคฺคโล ทิฏฺฐชฺฌาสโย หีนาทิเภทํ อวิชฺชาธาตุํ นิสฺสาย ตโต สญฺญาทิฏฺฐิอาทิเก สงฺกปฺเปติฯ ปณิธิ ปตฺถนา, สา ปน ตถา ตถา จิตฺตสฺส ฐปนวเสน โหตีติ อาห ‘‘จิตฺตฏฺฐปน’’นฺติฯ เตนาห ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิฯ เอเตติ หีนปจฺจยา สญฺญาทิฏฺฐิวิตกฺกเจตนา ปตฺถนา ปณิธิสงฺขาตา หีนา ธมฺมาฯ หีโน นาม หีนธมฺมสมาโยคโตฯ สพฺพปทานีติ ‘‘ปญฺญเปตี’’ติอาทีนิ ปทานิ โยเชตพฺพานิ หีนสทฺเทน มชฺฌิมุตฺตมฏฺฐานนฺตรสฺส อสมฺภวโตฯ อุปปชฺชนํ ‘‘อุปปตฺตี’’ติ อาห ‘‘ทฺเว อุปปตฺติโย ปฏิลาโภ จ นิพฺพตฺติ จา’’ติฯ ตตฺถ หีนกุลาทีติ อาทิ-สทฺเทน หีนรูปโภคปริสาทีนํ สงฺคโหฯ หีนตฺติกวเสนาติ หีนตฺติเก วุตฺตตฺติกปทวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตุปฺปาทกฺขเณติ อิทํ หีนตฺติกปริยาปนฺนานํ จิตฺตุปฺปาทานํ วเสน ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธตฺตา วุตฺตํฯ ปญฺจสุ นีจกุเลสูติ จณฺฑาลเวนเนสาทรถการปุกฺกุสกุเลสุฯ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ ปน โย โกจิ ปฏิลาโภ หีโนติ โยชนาฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิํ ฐาเนติ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, ทิฏฺฐี’’ติอาทินา อาคเต อิมสฺมิํ ฐาเนฯ ‘‘ธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา อาคตตฺตา นิพฺพตฺติเยว อธิปฺเปตา, น ปฏิลาโภฯ

คิญฺชกาวสถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ