เมนู

อุปาสิกาติ ตสฺส อมจฺจปุตฺตสฺส ภริยํ สนฺธายาหฯ ตสฺมินฺติ อาคนฺตุการมฺมเณฯ ลาโภ นาม ‘‘ลพฺภตี’’ติ กตฺวาฯ

อุรุวลฺลิยวาสีติ อุรุวลฺลิยเลณวาสี, อุรุวลฺลิยวิหารวาสีติ วทนฺติฯ ปาฬิยาติ ‘‘ธาตุนานตฺตํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินยปวตฺตาย อิมิสฺสา สุตฺตปาฬิยาฯ ปริวฏฺเฏตฺวาติ มชฺเฌ คหิตผสฺสเวทนาปริโยสาเน ฐปนวเสน ปาฬิํ ปริวฏฺเฏตฺวาฯ วุตฺตปฺปกาเรติอาทิ ปริวตฺเตตพฺพาการทสฺสนํฯ ตตฺถ วุตฺตปฺปกาเรติ อาปาถคตรูปารมฺมเณฯ อวิภูตวารนฺติ อวิภูตารมฺมณวารํฯ อยเมว วา ปาโฐฯ คณฺหนฺติ กเถนฺติฯ เอกชวนวาเรปิ ลพฺภนฺติ จิรตรนิเวสาภาวาฯ นานาชวนวาเรเยว ทฬฺหตรนิเวสตายฯ

[94] ทสมํ อุตฺตานเมว นวเม วุตฺตนยตฺตาฯ ปฏิเสธมตฺตเมว เหตฺถ นานตฺตนฺติฯ

พาหิรผสฺสนานตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นานตฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

1. สตฺตธาตุสุตฺตวณฺณนา

[95] อาภาตีติ อาภา, อาโลกภาเวน นิปฺผชฺชติ, อุปฏฺฐาตีติ วา อตฺโถฯ โส เอว นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตูติ อาภาธาตุฯ อาโลกสฺสาติ อาโลกกสิณสฺสฯ สุฏฺฐุ, โสภนํ วา ภาตีติ สุภํฯ กสิณสหจรณโต ฌานํ สุภํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ สุปริสุทฺธวณฺณํ กสิณํฯ อากาสานญฺจาทโยปิ สุภารมฺมณํ เอวาติ เกจิฯ เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติ เทสนํ อุทฺเทสมตฺเต เอว ฐเปสิฯ ปาฬิยํ ‘‘อนฺธการํ ปฏิจฺจ ปญฺญายตี’’ติ เอตฺถาปิ อารมฺมณเมว คหิตํ, ตถา ‘‘อยํ ธาตุ อสุภํ ปฏิจฺจ ปญฺญายตี’’ติ เอตฺถาปิฯ ยถา หิ อิธ สุวณฺณํ กสิณํ สุภนฺติ อธิปฺเปตํ, เอวํ ทุพฺพณฺณํ อสุภนฺติฯ

อนฺธการํ ปฏิจฺจาติ อนฺธการํ ปฏิจฺฉาทกปจฺจยํ ปฏิจฺจฯ ปญฺญายตีติ ปากโฏ โหติฯ เตนาห ‘‘อนฺธกาโร หี’’ติอาทิฯ

อาโลโกปิ, อนฺธกาเรน ปริจฺฉินฺโน โหตีติ โยชนาฯ อนฺธกาโร ตาว อาโลเกน ปริจฺฉินฺโน โหตุ ‘‘ยตฺถ อาโลโก นตฺถิ, ตตฺถ อนฺธกาโร’’ติ อาโลโก กถํ อนฺธกาเรน ปริจฺฉินฺโน โหตีติ อาห ‘‘อนฺธกาเรน หิ โส ปากโฏ โหตี’’ติฯ ปริจฺเฉทเลขาย วิย จิตฺตรูปํ อนฺธกาเรน หิ ปริโต ปริจฺฉินฺโน หุตฺวา ปญฺญายติ, ยถา ตํ ฉายาย อาตโปฯ เอเสว นโยติ อสุภสุภานํ อญฺญมญฺญปริจฺฉินฺนตํ อติทิสิตฺวา ตตฺถ อธิปฺเปตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘อสุเภ สติ สุภํ ปญฺญายตี’’ติ อาหฯ เอวมาหาติ ‘‘อสุภํ ปฏิจฺจ สุภํ ปญฺญายตี’’ติ อโวจฯ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘รูปํ ปฏิจฺจาติ รูปาวจรสมาปตฺติํ ปฏิจฺจา’’ติฯ ตาย หิ สติ อธิคตายฯ รูปสมติกฺกมา วา โหตีติ สภาวารมฺมณานํ รูปชฺฌานานํ สมติกฺกมา อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ นาม โหตีติ อตฺโถฯ เอเสว นโยติ อิมินา ‘‘อากาสานญฺจายตนสมติกฺกมา วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ นาม โหตี’’ติอาทินา ทฺเวปิ ปกาเร อติทิสติฯ ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขาญาเณนฯ อปฺปวตฺตินฺติ ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ อปฺปวตฺตนํฯ เอเตน ขณนิโรธาทิํ ปฏิกฺขิปติฯ

กถํ สมาปตฺติ ปตฺตพฺพาติ อิมาสุ สตฺตสุ ธาตูสุ กา ปการา สญฺญาสมาปตฺติ นานา หุตฺวา สมาปชฺชิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘กีทิสา สมาปตฺติโย’’ติอาทิฯ สญฺญาย อตฺถิภาเวนาติ ปฏุกิจฺจาย สญฺญาย อตฺถิภาเวนฯ สุขุมสงฺขารานํ ตตฺถ สมาปตฺติยํ อวสิสฺสตายฯ นิโรโธวาติ สงฺขารานํ นิโรโธ เอวฯ

สตฺตธาตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สนิทานสุตฺตวณฺณนา

[96] ภาวนปุํสกเมตํ ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.70) วิยฯ สนิทานนฺติ อตฺตโน ผลํ นิททาตีติ นิทานํ, การณนฺติ อาห ‘‘สนิทาโน สปฺปจฺจโย’’ติฯ กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน ปฏิสํยุตฺโต วา กามปฏิพทฺโธ วาฯ ตกฺเกตีติ ตกฺโกฯ อภูตการํ สมาโรเปตฺวา กปฺเปตีติ สงฺกปฺโปฯ อารมฺมเณ จิตฺตํ อปฺเปตีติ อปฺปนาฯ วิเสเสน อปฺเปตีติ พฺยปฺปนาฯ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ เจตโส อภินิโรปนาฯ มิจฺฉา วิปรีโต ปาปโก สงฺกปฺโปติ มิจฺฉาสงฺกปฺโปฯ อญฺเญสุ จ กามปฏิสํยุตฺเตสุ วิชฺชมาเนสุ วิตกฺโก เอว กามธาตุสทฺเทน นิรุฬฺโห ทฏฺฐพฺโพ วิตกฺกสฺส กามปสงฺคปฺปตฺติสาติสยตฺตาฯ เอส นโย พฺยาปาทธาตุอาทีสุปิฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตุ หีนชฺฌาสเยหิ กาเมตพฺพธาตุภาวโตฯ

กิเลสกามสฺส อารมฺมณภาวตฺตา สพฺพากุสลสํคาหิกาย กามธาตุยา อิตรา ทฺเว สงฺคเหตฺวา กถนํ สพฺพสงฺคาหิกาฯ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต กถา อสมฺภินฺนาฯ อิมํ กามาวจรสญฺญิตํ กามวิตกฺกสญฺญิตญฺจ กามธาตุํฯ ปฏิจฺจาติ ปจฺจยภูตํ ลภิตฺวาฯ ตีหิ การเณหีติ ตีหิ สารภูเตหิ การเณหิฯ

พฺยาปาทวิตกฺโก พฺยาปาโท อุตฺตรปทโลเปน, โส เอว นิชฺชีวฏฺเฐน สภาวธารณฏฺเฐน ธาตูติ พฺยาปาทธาตุฯ พฺยาปชฺชติ จิตฺตํ เอเตนาติ พฺยาปาโท, โทโสฯ พฺยาปาโทปิ ธาตูติ โยชนาฯ สหชาตปจฺจยาทิวเสนาติ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสนฯ วิเสเสน หิ ปรสฺส อตฺตโน จ ทุกฺขาปนํ วิหิํสา, สา เอว ธาตุ, อตฺถโต โรสนา ปรูปฆาโต, ตถา ปวตฺโต วา โทสสหคตจิตฺตุปฺปาโทฯ

ติณคหเน อรญฺเญติ ติเณหิ คหนภูเต อรญฺเญฯ อนยพฺยสนนฺติ อปายพฺยสนํ, ปริหรณูปายรหิตํ วิปตฺตินฺติ วา อตฺโถฯ อวฑฺฒิํ วินาสนฺติ อวฑฺฒิญฺเจว วินาสญฺจาติ วทนฺติ สพฺพโส วฑฺฒิรหิตํฯ สุกฺขติณทาโย วิย อารมฺมณํ กิเลสคฺคิสํวทฺธนฏฺเฐนฯ ติณุกฺกา วิย อกุสลสญฺญา อนุทหนฏฺเฐนฯ ติณกฏฺฐ…เป.… สตฺตา อนยพฺยสนาปตฺติโตฯ ‘‘อิเม สตฺตา’’ติ หิ อโยนิโส ปฏิปชฺชมานา อธิปฺเปตาฯ เตนาห ‘‘ยถา สุกฺขติณทาเย’’ติอาทิฯ