1. ธาตุนานตฺตสุตฺตวณฺณนา

[85] ปฐมนฺติ อิมสฺมิํ นิทานวคฺเค สํยุตฺตานํ ปฐมํ สํคีตตฺตาฯ นิสฺสตฺตฏฺฐสุญฺญตฏฺฐสงฺขาเตนาติ ธมฺมมตฺตตาย นิสฺสตฺตตาสงฺขาเตน นิจฺจสุภสุขอตฺตสุญฺญตตฺถสงฺขาเตนฯ สภาวฏฺเฐนาติ ยถาภูตสภาวฏฺเฐนฯ ตโต เอว สภาวสฺส ธารณฏฺเฐน ธาตูติ ลทฺธนามานํฯ นานาสภาโว อญฺญมญฺญวิสทิสตา ธาตุนานตฺตํฯ จกฺขุสงฺขาโต ปสาโท จกฺขุปสาโทฯ โส เอว จกฺขนฏฺเฐน จกฺขุ, นิสฺสตฺตสุญฺญตฏฺเฐน ธาตุ จาติ จกฺขุธาตุฯ จกฺขุปสาทวตฺถุํ อธิฏฺฐานํ กตฺวา ปวตฺตํ จกฺขุปสาทวตฺถุกํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ทฺเว สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุโย, เอกา กิริยา มโนธาตูติ ติสฺโส มโนธาตุโย มโนธาตุ ‘‘มนนมตฺตา ธาตู’’ติ กตฺวาฯ เวทนาทโย…เป.… นิพฺพานญฺจ ธมฺมธาตุ วิเสสสญฺญาปริหาเรน สามญฺญสญฺญาย ปวตฺตนโตฯ ตถา เหเต ธมฺมา อายตนเทสนาย ‘‘ธมฺมายตน’’นฺเตว เทสิตาฯ น หิ เนสํ รูปายตนาทีนํ วิย วิญฺญาเณหิ อญฺญวิญฺญาเณน คเหตพฺพตากาโร อตฺถิฯ สพฺพมฺปีติ ฉสตฺตติวิธํ มโนวิญฺญาณํฯ กามาวจรา กามธาตุปริยาปนฺนตฺตาฯ อวสาเน ทฺเวติ ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุโยฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค ตํสํวณฺณนาสุ ทฏฺฐพฺโพฯ

ธาตุนานตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ผสฺสนานตฺตสุตฺตวณฺณนา

[86] ชาติปสุติอารมฺมณาทิเภเทน นานาภาโว ผสฺโสฯ ชาติปจฺจยเภเทน หิ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส เภโท โหติเยวฯ ธมฺมปริจฺเฉทวเสน ธาตุเทสนายํ ติสฺโส มนนมตฺตา ธาตุโยว มโนธาตุโยฯ กิริยามยสฺส จิตฺตุปฺปตฺติวิภาเคน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส วเสน ธาตุเทสนายํ มนนฏฺเฐน ธาตุตาย สามญฺญโต มโนทฺวาราวชฺชนํ ‘‘มโนธาตู’’ติ อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘มโนสมฺผสฺโส มโนทฺวาเร ปฐมชวนสมฺปยุตฺโต’’ติอาทิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา กามํ สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุอนนฺตรํ อุปฺปชฺชมาโน สนฺตีรณวิญฺญาณธาตุยา สมฺปยุตฺโต ผสฺโสปิ มโนสมฺผสฺโส เอว นาม, ทุพฺพลตฺตา ปน โส สพฺพภเวสุ อสมฺภวโต จ คหิโต อนวเสสโต คหณํ น โหตีติ มโนทฺวาเร ชวนสมฺผสฺโส โหติ, ตสฺมาฯ อยเมตฺถ อตฺโถติ อยํ อิธ อธิปฺปายานุคโต อตฺโถฯ

ผสฺสนานตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โนผสฺสนานตฺตสุตฺตวณฺณนา

[87] มโนสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจาติ มโนทฺวาเร ปฐมชวนสมฺปยุตฺโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส, ตํ มโนสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจฯ มโนธาตูติ อาวชฺชนกิริยมโนธาตุฯ มโนวิญฺญาณธาตุ มโนธาตูติ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘มโนทฺวาเร…เป.… เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สพฺพานิ เจตานี’’ติอาทิฯ

โนผสฺสนานตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เวทนานานตฺตสุตฺตวณฺณนา

[88] สพฺพาปิ ตสฺมิํ ทฺวาเร เวทนา วตฺเตยฺยุํ จกฺขุสมฺผสฺสเวทนา อุปนิสฺสยปจฺจยภาวิตาฯ นิพฺพตฺติผาสุกตฺถนฺติ นิพฺพตฺติยา อุปนิสฺสยภาเวน ปวตฺติยา ทสฺสนสุขตฺถํฯ สมฺปฏิจฺฉนเวทนเมว คเหตุํ วฏฺฏติ, ตาย คหิตาย อิตราสํ คหณํ ญายาคตเมวาติฯ วุตฺตํ โปราณฏฺฐกถายํฯ อาวชฺชนสมฺผสฺสนฺติ อาวชฺชนมโนสมฺผสฺสํฯ อนนฺตรูปนิสฺสยภูตํ ปฏิจฺจ ปฐมชวนวเสน อุปฺปชฺชตีติ โยชนาฯ อยมธิปฺปาโย อุปนิสฺสยสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

เวทนานานตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ