4. อตฺถิราคสุตฺตวณฺณนา

[64] จตุตฺเถ โสติ โลโภฯ รญฺชนวเสนาติ รงฺคชาตํ วิย ตสฺส จิตฺตสฺส อนุรญฺชนวเสนฯ นนฺทนวเสนาติ สปฺปีติกตาย อารมฺมณสฺส อภินนฺทนวเสนฯ ตณฺหายนวเสนาติ วิสยกตฺตุกามตาย วเสนฯ เอโก เอว หิ โลโภ ปวตฺติอาการวเสน ตถา วุตฺโตฯ ปติฏฺฐิตนฺติ ลทฺธสภาวํฯ ตตฺถาติ วฏฺเฏฯ อาหาเรติ เกจิฯ วิญฺญาณนฺติ อภิสงฺขารวิญฺญาณํฯ วิรุฬฺหนฺติ ผลนิพฺพตฺติยา วิรุฬฺหิปฺปตฺตํฯ เตนาห ‘‘กมฺมํ ชวาเปตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ชวาเปตฺวาติ ผลํ คาหาเปตฺวาฯ อภิสงฺขารวิญฺญาณญฺหิ อตฺตนา สหชาตานํ สหชาตาทิปจฺจเยหิ เจว อาหารปจฺจเยน จ ปจฺจโย หุตฺวา ตสฺส อตฺตโน ผลุปฺปาทเน สามตฺถิยตฺตา วิรุฬฺหิปฺปตฺตํฯ เตนาห ‘‘กมฺมํ สนฺตาเน ลทฺธภาวํ วิรุฬฺหิปฺปตฺตญฺจสฺส โหตี’’ติฯ วฏฺฏกถา เอสาติ กตฺวา ‘‘ยตฺถาติ เตภูมกวฏฺเฏ ภุมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุฯ ปุริมปเท เอตํ ภุมฺมนฺติ ‘‘ยตฺถ ตตฺถา’’ติ อาคตํ เอตํ ภุมฺมวจนํ ปุริมสฺมิํ ปุริมสฺมิํ ปเท วิสยภูเตฯ ตญฺหิ อารพฺภ เอตํ ‘‘ยตฺถ ตตฺถา’’ติ ภุมฺมวจนํ วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ วิปากวฏฺเฏติ ปจฺจุปฺปนฺเน วิปากวฏฺเฏฯ อายติํ วฏฺฏเหตุเก สงฺขาเร สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตี’’ติ วจนโต ฯ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ จ ปฏิสนฺธิ อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณ’’นฺติฯ ชาตีติ เจตฺถ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนํ อธิปฺเปตํฯ ยสฺมิํ ฐาเนติ ยสฺมิํ การเณ สติฯ

การณญฺเจตฺถ สงฺขารา เวทิตพฺพาฯ เต หิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา เหตู, ตณฺหาอวิชฺชาโย, กาลคติอาทโย จ กมฺมสฺส สมฺภาราฯ เกจิ ปน กิเลสวฏฺฏกมฺมคติกาลา จาติ อธิปฺปาเยน ‘‘กาลคติอาทโย จ กมฺมสฺส สมฺภารา’’ติ วทนฺติฯ ตํตํภวปตฺถนาย ตถา ตถา คโต ติวิโธ ภโวว เตภูมกวฏฺฏํฯ เตนาห ‘‘ยตฺถาติ เตภูมกวฏฺเฏ’’ติฯ ตถา จาห ‘‘สสมฺภารกกมฺมํ ภเวสุ รูปํ สมุฏฺฐาเปตี’’ติฯ รูปนฺติ อตฺตภาวํฯ

สงฺขิปิตฺวาติ ตีสุ อกตฺวา วิญฺญาเณน เอกสงฺเขปํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เอโก สนฺธีติ เอโก เหตุผลสนฺธิฯ วิปากวิธินฺติ สฬายตนาทิกํ เวทนาวสานํ วิปากวิธิํฯ ‘‘นามรูเปน สทฺธิ’’นฺติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ นามรูเปนาติ วา สหโยเค กรณวจนํฯ อิธ เอโก สนฺธีติ เอโก เหตุผลสนฺธิฯ อายติภวสฺสาติ อายติํ อุปปตฺติภวสฺสฯ เตน เจตฺถ เอโก สนฺธิ เหตุผลสนฺธิ เวทิตพฺโพฯ

ขีณาสวสฺส อคฺคมคฺคาธิคมนโตว ปวตฺตกมฺมสฺส มคฺเคน สหายเวกลฺลสฺส กตตฺตา อวิชฺชมานํฯ สูริยรสฺมิสมนฺติ ตโต เอว วุตฺตนเยเนว อปฺปติฏฺฐิตสูริยรสฺมิสมํฯ สาติ รสฺมิฯ กายาทโยติ กายทฺวาราทโยฯ กตกมฺมนฺติ ปจฺจเยหิ กตภาวํ อุปาทาย วุตฺตํ, น กมฺมลกฺขณปตฺตโตฯ เตนาห ‘‘กุสลากุสลํ นาม น โหตี’’ติฯ กิริยมตฺเตติ อวิปากธมฺมตฺตา กายิกาทิปโยคมตฺเต ฐตฺวาฯ อวิปากํ โหติ เตสํ อวิปากธมฺมตฺตาฯ

อตฺถิราคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. นครสุตฺตวณฺณนา

[65] ปญฺจมสุตฺเต ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา’’ติอาทิ เหฏฺฐา สํวณฺณิตเมวาติ อวุตฺตเมว สํวณฺเณตุํ ‘‘นามรูเป โข สตี’’ติ อารทฺโธ ฯ ตตฺถ ทฺวาทสปทิเก ปฏิจฺจสมุปฺปาเท อิมสฺมิํ สุตฺเต ยานิ ทฺเว ปทานิ อคฺคหิตานิ, เนสํ อคฺคหเณ การณํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตุกาโม เตสํ คเหตพฺพการณํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ปจฺจกฺขภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ภวํ ปฐมํ คเหตฺวา ตทนนฺตรํ อนาคตสฺส ‘‘ทุติย’’นฺติ คหเณ อตีโต ตติโย โหตีติ อาห ‘‘อวิชฺชาสงฺขารา หิ ตติโย ภโว’’ติฯ นนุ เจตฺถ อนาคตสฺส ภวสฺส คหณํ น สมฺภวติ ปจฺจุปฺปนฺนภววเสน อภินิเวสสฺส โชติตตฺตาติ? สจฺจเมตํ, การเณ ปน คหิเต ผลํ คหิตเมว โหตีติ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปิเจตฺถ อนาคโต อทฺธา อตฺถโต สงฺคหิโต เอว ยโต ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทินา อนาคตทฺธสํคาหิตา เทสนา ปวตฺตา, จตุโวการวเสน วิญฺญาณปจฺจยา นามนฺติ วิเสโส อตฺถิฯ ตสฺมา ‘‘ปญฺจโวการวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เตหีติ อวิชฺชาสงฺขาเรหิ อารมฺมณภูเตหิฯ อยํ วิปสฺสนาติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสน อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺส ปวตฺตวิปสฺสนาฯ น ฆฏียตีติ น สมิชฺฌติฯ มหา…เป.… อภินิวิฏฺโฐติ น ฆฏเน การณมาห, เหฏฺฐา คหิตตฺตา ปาฏิเยกฺกํ สมฺมสนียํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

อทิฏฺเฐสูติ อนวพุทฺเธสุฯ จตุสจฺจสฺส อนุโพเธน น ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุ’’นฺติฯ อิมินาติ มหาสตฺเตนฯ เตติ อวิชฺชาสงฺขาราฯ ภวอุปาทานตณฺหาวเสนาติ ภวอุปาทานตณฺหาทสฺสนวเสนฯ ทิฏฺฐาว ‘‘ตํสหคตา’’ติ สมานโยคกฺขมตฺตาฯ น ปรภาคํ ขเนยฺย อตฺตนา อิจฺฉิตสฺส คหิตตฺตา ปรภาเค อญฺญสฺส อภาวโต จฯ เตนาห ‘‘กสฺสจิ นตฺถิตายา’’ติฯ ปฏินิวตฺเตสีติ ปฏิสํหริฯ ปฏินิวตฺตเน ปน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตเทต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อภินฺนฏฺฐานนฺติ อขณิตฏฺฐานํฯ

ปจฺจยโตติ เหตุโต, สงฺขารโตติ อตฺโถฯ ‘‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติอาทินา เหตุปรมฺปรวเสน ผลปรมฺปราย กิตฺตมานาย, กิมฺหิ นุ โข สติ วิญฺญาณํ โหตีติ จ วิจารณาย สงฺขาเร โข สติ วิญฺญาณสฺส วิเสสโต การณภูโต สงฺขาโร อคฺคหิโต, ตโต วิญฺญาณํ ปฏินิวตฺตติ นาม, น สพฺพปจฺจยโตฯ เตเนวาห ‘‘นามรูเป โข สติ วิญฺญาณํ โหตี’’ติฯ