เมนู

3. ปุตฺตมํสูปมสุตฺตวณฺณนา

[63] วุตฺตนยเมวาติ เหฏฺฐา อาหารวคฺคสฺส ปฐมสุตฺเต วุตฺตนยเมวฯ ลาภสกฺกาเรนาติ ลาภสกฺการสงฺขาตาย อฏฺฐุปฺปตฺติยาติ เกจิฯ ลาภสกฺกาเร วา อฏฺฐุปฺปตฺติยาติ อปเรฯ โย หิ ลาภสกฺการนิมิตฺตํ ปจฺจเยสุ เคเธน ภิกฺขูนํ อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค ชาโต, ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ภควา อิมํ เทสนํ นิกฺขิปิฯ ยมกมหาเมโฆติ เหฏฺฐา โอลมฺพนอุปริอุคฺคมนวเสน สตปฏลสหสฺสปฏโล ยุคฬมหาเมโฆฯ

ติฏฺฐนฺติ เจว ภควติ กตฺถจิ นิพทฺธวาสํ วสนฺเต, จาริกมฺปิ คจฺฉนฺเต อนุพนฺธนฺติ จฯ ภิกฺขูนมฺปิ เยภุยฺเยน กปฺปสตสหสฺสํ ตโต ภิยฺโยปิ ปูริตทานปารมิสญฺจยตฺตา ตทา มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ภิกฺขุสงฺฆสฺสปี’’ติฯ สกฺกโตติ สกฺการปฺปตฺโตฯ ครุกโตติ ครุการปฺปตฺโตฯ มานิโตติ พหุมโต มนสา ปิยายิโต จฯ ปูชิโตติ มาลาทิปูชาย เจว จตุปจฺจยาภิปูชาย จ ปูชิโตฯ อปจิโตติ อปจายนปฺปตฺโตฯ ยสฺส หิ จตฺตาโร ปจฺจเย สกฺกตฺวา สุอภิสงฺขเต ปณีตปณีเต อุปเนนฺติ, โส สกฺกโตฯ ยสฺมิํ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา เทนฺติ, โส ครุกโตฯ ยํ มนสา ปิยายนฺติ พหุมญฺญนฺติ, โส พหุมโตฯ ยสฺส สพฺพเมตํ ปูชาวเสน กโรนฺติ, โส ปูชิโตฯ ยสฺส อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานญฺชลิกมฺมาทิวเสน ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, โส อปจิโตฯ ภควติ ภิกฺขุสงฺเฆ จ โลโก เอวํ ปฏิปนฺโนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน…เป.… ปริกฺขาราน’’นฺติ (อุทา. 14; สํ. นิ. 2.70)ฯ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตนฺติ ลาภสฺส จ ยสสฺส จ อคฺคํ อุกฺกํสํ ปตฺตํฯ

ปฐมาหารวณฺณนา

อสฺสาติ ภควโตฯ ธมฺมสภาวจินฺตาวเสน ปวตฺตํ สโหตฺตปฺปญาณํ ธมฺมสํเวโคฯ ธุวปฏิเสวนฏฺฐานญฺเหตํ สตฺตานํ, ยทิทํ อาหารปริโภโค, ตสฺมา น ตตฺถ อปจฺจเวกฺขณมตฺเตน ปาราชิกํ ปญฺญเปตุํ สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ อาหาราติ ‘‘ปจฺจยา’’ติอาทินา ปุพฺเพ อาหาเรสุ วุตฺตวิธิํ สนฺธาย อาห ‘‘อาหารา’’ติอาทิฯ อิทานิ ตตฺถ กตฺตพฺพํ อตฺถวณฺณนํ สนฺธาย ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวา’’ติ วุตฺตํฯ

อาทีนวนฺติ โทสํฯ ชายาติ ภริยาฯ ปตีติ ภตฺตาฯ อเปกฺขาสทฺทา เจเต ปิตาปุตฺตสทฺทา วิย, ปาฬิยํ ปน อา-การสฺส รสฺสตฺตํ สานุนาสิกญฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติฯ สมฺมา ผลํ วหตีติ สมฺพลํ, สุขาวหนฺติ อตฺโถฯ ตถา หิ ตํ ‘‘ปเถ หิตนฺติ ปาเถยฺย’’นฺติ วุจฺจติฯ มคฺคสฺส กนฺตารปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํ ‘‘กนฺตารภูตํ มคฺค’’นฺติฯ ทุลฺลภตาย ตํ อุทกํ ตตฺถ ตาเรตีติ กนฺตารํ, นิรุทกํ มหาวนํฯ รุฬฺหีวเสน อิตรมฺปิ มหาวนํ ตถา วุจฺจตีติ อาห ‘‘โจรกนฺตาร’’นฺติอาทิฯ ปรราชูนํ เวริอาทีนญฺจ วเสน สปฺปฏิภยมฺปิ อรญฺญํ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺจวิธ’’นฺติฯ

ฆนฆนฏฺฐานโตติ มํสสฺส พหลพหลํ ถูลถูลํ หุตฺวา ฐิตฏฺฐานโตฯ ‘‘ตาทิสญฺหิ มํสํ คเหตฺวา สุกฺขาปิตํ วลฺลูรํฯ สูเล อาวุนิตฺวา ปกฺกมํสํ สูลมํสํฯ วิรฬจฺฉายายํ นิสีทิํสุ คนฺตุํ อสมตฺโถ หุตฺวาฯ โควตกุกฺกุรวตเทวตายาจนาทีหีติ โควตกุกฺกุรวตาทิวตจรเณหิ เจว เทวตายาจนาทีหิ ปณิธิกมฺเมหิ จ มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภูตํฯ

ยสฺมา ปน สาสเน สมฺมาปฏิปชฺชนฺตสฺส ภิกฺขุโน อาหารปริโภคสฺส โอปมฺมภาเวน เตสํ ชายมฺปติกานํ ปุตฺตมํสปริโภโค อิธ ภควตา อานีโต, ตสฺมาสฺส นานากาเรหิ โอปมฺมตฺตํ วิภาเวตุํ ‘‘เตสํ โส ปุตฺตมํสาหาโร’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ สชาติมํสตายาติ สมานชาติกมํสภาเวน, มนุสฺสมํสภาเวนาติ อตฺโถฯ มสุสฺสมํสญฺหิ กุลปฺปสุตมนุสฺสานํ อมนุญฺญํ โหติ อปริจิตภาวโต คารยฺหภาวโต จ, ตโต เอว ญาติอาทิมํสตายาติอาทิ วุตฺตํฯ ตรุณมํสตายาติอาทิ ปน สภาวโต อนภิสงฺขารโต จ อมนุญฺญาติ กตฺวา วุตฺตํฯ อธูปิตตายาติ อธูปิตภาวโตฯ มชฺฌตฺตภาเวเยว ฐิตาฯ ตโต เอว นิจฺฉนฺทราคปริโภเค ฐิตาติ วุตฺตํ กนฺตารโต นิตฺถรณชฺฌาสยตายฯ

อิทานิ เย จ เต อนปนีตาหาโร, น ยาวทตฺถปริโภโค วิคตมจฺเฉรมลตา สมฺโมหาภาโว อายติํ ตตฺถ ปตฺถนาภาโว สนฺนิธิการาภาโว อปริจฺจชนมทตฺถาภาโว อหีฬนา อวิวาทปริโภโค จาติ อุปมายํ ลพฺภมานา ปการวิเสสา, เต ตถา นีหริตฺวา อุปเมยฺเย โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘น อฏฺฐินฺหารุจมฺมนิสฺสิตฏฺฐานานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ การณนฺติ ตํ เตสํ ชายมฺปตีนํ ยาวเทว กนฺตารนิตฺถรณตฺถาย ปุตฺตมํสปริโภคสงฺขาตํ การณํฯ

นิสฺสนฺทปาฏิกุลฺยตํ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ กพฬีการาหารํ ปริวีมํสติฯ ยถา เต ชายมฺปติกาติอาทิปิ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ ‘‘ปริภุญฺชิตพฺโพ อาหาโร’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ อปฏิกฺขิปิตฺวาติ อนปเนตฺวาฯ วฏฺฏเกน วิย กุกฺกุเฏน วิย จาติ วิสทิสูทาหรณํฯ โอธิํ อทสฺเสตฺวาติ มหนฺตคฺคหณวเสน โอธิํ อกตฺวาฯ สีเหน วิยาติ สทิสูทาหรณํฯ โส กิร สปทานเมว ขาทติฯ

อคธิตอมุจฺฉิตาทิภาเวน ปริภุญฺชิตพฺพโต ‘‘อมจฺฉรายิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อตฺถีติ ทิฏฺฐิ อตฺตูปลทฺธิ, ตํสหคเตน สมฺโมเหน อตฺตา อาหารํ ปริภุญฺชตีติฯ สติสมฺปชญฺญวเสนปีติ ‘‘อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตสติสมฺปชญฺญวเสนปิฯ

‘‘อโห วต มยํ…เป.… ลเภยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ วา, ‘‘หิยฺโย วิย…เป.… น ลทฺธ’’นฺติ อนุโสจนํ วา อกตฺวาติ โยชนาฯ

‘‘สนฺนิธิํ น อกํสุ, ภูมิยํ วา นิขณิํสุ, อคฺคินา วา ฌาปยิํสู’’ติ น-การํ อาเนตฺวา โยชนาฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

ปิณฺฑปาตํ วา อหีเฬนฺเตน ทายกํ วา อหีเฬนฺเตน ปริภุญฺชิตพฺโพติ โยชนาฯ ส ปตฺตปาณีติ โส ปตฺตหตฺโถฯ นาวชานิยาติ น อวชานิยาฯ อติมญฺญตีติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญติ, อวชานาตีติ อตฺโถฯ

‘‘ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญฺญาเต’’ติ วตฺวา ตาหิ กพฬีการาหารสฺส ปริชานนวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สวตฺถุกวเสนาติ สสมฺภารวเสน, สภาวโต ปน รูปาหรณํ โอชมตฺตํ โหติฯ อิทญฺหิ กพฬีการาหารสฺส ลกฺขณํฯ กามํ รสารมฺมณํ ชิวฺหาปสาเท ปฏิหญฺญติ, เตน ปน อวินาภาวโต สมฺปตฺตวิสยคาหิตาย จ ชิวฺหาปสาทสฺส ‘‘โอชฏฺฐมกรูปํ กตฺถ ปฏิหญฺญตี’’ติ วุตฺตํฯ

ตสฺสาติ ชิวฺหาปสาทสฺส อิเม ธมฺมาติ อิเม ยถาวุตฺตภูตุปาทายธมฺมาฯ นฺติ รูปขนฺธํฯ ปริคฺคณฺหโตติ ปริคฺคณฺหนฺตสฺสฯ อุปฺปนฺนา ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมาติ สพฺเพปิ เย ยถานิทฺธาริตา, เตหิ สหปฺปวตฺตาว สพฺเพปิ อิเมฯ สรสลกฺขณโตติ อตฺตโน กิจฺจโต ลกฺขณโต จฯ เตสํ นามรูปภาเวน ววตฺถปิตานํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปจฺจโย วิญฺญาณํฯ ‘‘ตสฺส สงฺขารา เตสํ อวิชฺชา’’ติ เอวํ อุทฺธํ อาโรหนวเสน ปจฺจยํฯ อโธโอโรหนวเสน ปน สฬายตนาทิเก ปริเยสนฺโต อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสติฯ สฬายตนาทโยปิ หิ รูปารูปธมฺมานํ ยถารหํ ปจฺจยภาเวน ววตฺถเปตพฺพาติฯ ยาถาวโต ทิฏฺฐตฺตาติ ‘‘อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย, อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นามํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ จ ยถาภูตํ ทิฏฺฐตฺตาฯ อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขานุปสฺสนา, อนตฺตานุปสฺสนา, นิพฺพิทานุปสฺสนา, วิราคานุปสฺสนา, นิโรธานุปสฺสนา, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาติ อิมาสํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสนฯ โสติ กพฬีการาหาโรฯ ติลกฺขณ…เป.… สงฺขาตายาติ อนิจฺจตาทีนํ ติณฺณํ ลกฺขณานํ ปฏิวิชฺฌนวเสน ลกฺขณวนฺตสมฺมสนวเสน จ ปวตฺตญาณสงฺขาตายฯ ปริญฺญาโต โหติ อนวเสสโต นามรูปสฺส ญาตตฺตา ตปฺปริยาปนฺนตฺตา จ อาหารสฺสฯ เตนาห ‘‘ตสฺมิํ เยวา’’ติอาทิฯ ฉนฺทราคาวกฑฺฒเนนาติ ฉนฺทราคสฺส ปชหเนนฯ

ปญฺจ กามคุณา การณภูตา เอตสฺส อตฺถีติ ปญฺจกามคุณิโกฯ เตนาห ‘‘ปญฺจกามคุณสมฺภโว’’ติฯ เอกิสฺสา ตณฺหาย ปริญฺญา เอกปริญฺญาฯ สพฺพสฺส ปญฺจกามคุณิกสฺส ราคสฺส ปริญฺญา, สพฺพปริญฺญาฯ ตทุภยสฺสปิ มูลภูตสฺส อาหารสฺส ปริญฺญา มูลปริญฺญาฯ อิทานิ อิมา ติสฺโสปิ ปริญฺญาโย วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘โย ภิกฺขู’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ชิวฺหาทฺวาเร เอกรสตณฺหํ ปริชานาตีติ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘‘โย ยเมตฺถ รโส, โส วตฺถุกามวเสน โอชฏฺฐมกรูปํ โหติ ชิวฺหายตนํ ปสาโทฯ โส กิํ นิสฺสิโต? จตุมหาภูตนิสฺสิโตฯ ตํสหชาโต วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อิเม ธมฺมา รูปกฺขนฺโธ นามฯ โย ตสฺมิํ รเส อสฺสาโท, อยํ รสตณฺหาฯ ตํสหคตา ผสฺสาทโย ธมฺมา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา’’ติอาทิวเสนฯ สพฺพํ อฏฺฐกถายํ อาคตวเสน เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘เตน ปญฺจกามคุณิโก ราโค ปริญฺญาโตว โหตี’’ติฯ

ตตฺถ เตนาติ โย ภิกฺขุ ชิวฺหาทฺวาเร รสตณฺหํ ปริชานาติ, เตนฯ กถํ ปน เอกสฺมิํ ทฺวาเร ตณฺหํ ปริชานโต ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ ราโค ปริญฺญาโต โหตีติ อาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ ตสฺสาเยวาติ ตณฺหาย เอว ตณฺหาสามญฺญโต เอกตฺตนยวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ปญฺจสุ ทฺวาเรสุฯ อุปฺปชฺชนโตติ รูปราคาทิภาเวน อุปฺปชฺชนโตฯ โลโภ เอว หิ ตณฺหายนฏฺเฐน ‘‘ตณฺหา’’ติปิ, รชฺชนฏฺเฐน ‘‘ราโค’’ติปิ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘สาเยว หี’’ติอาทิฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ยถา’’ติอาทินา อุปมาย สมฺปิณฺเฑติฯ ปญฺจมคฺเค หนโตติ ปญฺจสุ มคฺเคสุ สญฺจริตฺตํ กโรนฺเตน มคฺคคามิโน หนนฺโต ‘‘มคฺเค หนโต’’ติ วุตฺโตฯ

สพฺยญฺชเน ปิณฺฑปาตสญฺญิเต ภตฺตสมูเห มนุญฺเญ รูเป รูปสทฺทาทโย ลพฺภนฺติ, ตตฺถ ปญฺจกามคุณราคสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สติสมฺปชญฺเญน ปริคฺคเหตฺวาติ สพฺพภาคิเยน กมฺมฏฺฐานปริปาลเกน ปริคฺคเหตฺวาฯ นิจฺฉนฺทราคปริโภเคนาติ มคฺคาธิคมสิทฺเธน นิจฺฉนฺทราคปริโภเคน ปริภุตฺเตฯ โสติ กามคุณิโก ราโคฯ

ตสฺมิํ สตีติ กพฬีการาหาเร สติฯ ตสฺสาติ ปญฺจกามคุณิกราคสฺสฯ อุปฺปตฺติโตติ อุปฺปชฺชนโตฯ น หิ อาหาราลาเภน ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรตสฺส กามปริโภคิจฺฉา สมฺภวติฯ อุปนิชฺฌานจิตฺตนฺติ ราควเสน อญฺญมญฺญํ โอโลกนจิตฺตํฯ

นตฺถิ ตํ สํโยชนนฺติ ปญฺจวิธมฺปิ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘เตน ราเคน…เป.… นตฺถี’’ติฯ เตนาติ กามราเคนฯ เอตฺตเกนาติ ยถาวุตฺตาย เทสนายฯ กเถตุํ วฏฺฏตีติ อิมํ ปฐมาหารกถํ กเถนฺเตน ธมฺมกถิเกนฯ

ปฐมาหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยาหารวณฺณนา

ทุติเยติ ทุติเย อาหาเรฯ อุทฺทาลิตจมฺมาติ อุปฺปาฏิตจมฺมา, สพฺพโส อปนีตจมฺมาติ อตฺโถฯ น สกฺโกติ ทุพฺพลภาวโต, ตถา หิ อิตฺถี ‘‘อพลา’’ติ วุจฺจติฯ สิลากุฏฺฏาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อิฏฺฐกกุฏฺฏมตฺติกากุฏฺฏาทีนํ สงฺคโหฯ อุณฺณนาภีติ มกฺกฏกํฯ สรพูติ ฆรโคฬิกา อุจฺจาลิงฺคปาณกา นาม โลมสา ปาณกาฯ อากาสนิสฺสิตาติ อากาสจาริโนฯ ลุญฺจิตฺวาติ อุปฺปาเฏตฺวาฯ

ติสฺโส ปริญฺญาติ เหฏฺฐา วุตฺตา ญาตปริญฺญาทโย ติสฺโส ปริญฺญาฯ ตมฺมูลกตฺตาติ ผสฺสมูลกตฺตาฯ เทสนา ยาว อรหตฺตา กถิตา สพฺพโส เวทนาสุ ปริญฺญาตาสุ กิเลสานํ เลสสฺสปิ อภาวโตฯ

ทุติยาหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยาหารวณฺณนา

องฺคารกาสุนฺติ องฺคารราสิํฯ ผุณนฺตีติ อตฺตโน อุปริ สยเมว อากิรนฺตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติฯ นราติ ปุริสาติ อตฺโถ, น มนุสฺสาฯ ภยญฺหิ มํ วินฺทตีติ ภยสฺส วเสน กโรนฺโต ภยํ ลภติ นามฯ สนฺตรมาโนวาติ สุฏฺฐุ ตรมาโน เอว หุตฺวาฯ โปริสํ วุจฺจติ ปุริสปฺปมาณํ, ตสฺมา อติเรกโปริสา ปุริสปฺปมาณโต อธิกาฯ เตนาห ‘‘ปญฺจรตนปฺปมาณา’’ติฯ อสฺสาติ กาสุยาฯ ตทภาเวติ เตสํ ชาลาธูมานํ อภาเวฯ อารกาวสฺสาติ อารกา เอว อสฺสฯ

องฺคารกาสุ วิย เตภูมกวฏฺฏํ เอกาทสนฺนํ อคฺคีนํ วเสน มหาปริฬาหโตฯ ชิวิ…เป.… ปุถุชฺชโน เตหิ อคฺคีหิ ทหิตพฺพโตฯ ทฺเว พล…เป.… กมฺมํ อนิจฺฉนฺตสฺเสว ตสฺส วฏฺฏทุกฺเข ปาตนโตฯ อายูหนูปกฑฺฒนานํ กาลเภโท น จินฺเตตพฺโพ เอกนฺตภาวิโน ผลสฺส นิปฺผาทิตตฺตาติ อาห ‘‘กมฺมํ หี’’ติอาทิฯ

ผสฺเส วุตฺตนเยเนวาติ ตตฺถ ‘‘ผสฺโส สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํ, อิธ ‘‘มโนสญฺเจตนา สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วตฺตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ วจนโต มโนสญฺเจตนาย ตณฺหา มูลการณนฺติ อาห ‘‘ตณฺหามูลกตฺตา มโนสญฺเจตนายา’’ติฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ เกจิ ปน ยสฺมา มโนสญฺเจตนาย ผลภูตํ เวทนํ ปฏิจฺจ ตณฺหา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ

ตติยาหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ