‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ…เป.… เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺติ ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ อนตฺตโต ปสฺสนฺติ โรคโต ปสฺสนฺติ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหนฺติฯ เย ตณฺหํ ปชหนฺติ เต อุปธิํ ปชหนฺติฯ เย อุปธิํ ปชหนฺติ เต ทุกฺขํ ปชหนฺติฯ เย ทุกฺขํ ปชหนฺติ เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. นฬกลาปีสุตฺตํ

[67] เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺฐิโก [มหาโกฏฺฐิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกตํ ชรามรณํ, ปรํกตํ ชรามรณํ, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ชรามรณํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ชรามรณ’’นฺติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ ชรามรณํ, น ปรํกตํ ชรามรณํ, น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ชรามรณํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ชรามรณํฯ อปิ จ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติฯ

‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกตา ชาติ, ปรํกตา ชาติ, สยํกตา จ ปรํกตา จ ชาติ, อุทาหุ อสยํการา อปรํการา อธิจฺจสมุปฺปนฺนา ชาตี’’ติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตา ชาติ, น ปรํกตา ชาติ, น สยํกตา จ ปรํกตา จ ชาติ, นาปิ อสยํการา อปรํการา อธิจฺจสมุปฺปนฺนา ชาติฯ อปิ จ, ภวปจฺจยา ชาตี’’ติฯ

‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกโต ภโว…เป.… สยํกตํ อุปาทานํ… สยํกตา ตณฺหา… สยํกตา เวทนา… สยํกโต ผสฺโส… สยํกตํ สฬายตนํ… สยํกตํ นามรูปํ, ปรํกตํ นามรูปํ, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ นามรูปํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูป’’นฺติ ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ นามรูปํ, น ปรํกตํ นามรูปํ, น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ นามรูปํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูปํฯ อปิ จ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติฯ

‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยงฺกตํ วิญฺญาณํ, ปรงฺกตํ วิญฺญาณํ, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ วิญฺญาณํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิญฺญาณ’’นฺติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ วิญฺญาณํ, น ปรํกตํ วิญฺญาณํ น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ วิญฺญาณํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิญฺญาณํฯ อปิ จ, นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติฯ

‘‘อิทาเนว โข มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ เอวํ อาชานาม – ‘น ขฺวาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ นามรูปํ, น ปรํกตํ นามรูปํ, น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ นามรูปํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูปํฯ อปิ จ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’’นฺติฯ

‘‘อิทาเนว จ ปน มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ เอวํ อาชานาม – ‘น ขฺวาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ วิญฺญาณํ, น ปรํกตํ วิญฺญาณํ, น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ วิญฺญาณํ , นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิญฺญาณํฯ อปิ จ, นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณ’’’นฺติฯ

‘‘ยถา กถํ ปนาวุโส สาริปุตฺต, อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ? ‘‘เตนหาวุโส, อุปมํ เต กริสฺสามิฯ อุปมายปิเธกจฺเจ วิญฺญู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานนฺติฯ เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ทฺเว นฬกลาปิโย อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย ติฏฺเฐยฺยุํฯ เอวเมว โข, อาวุโส, นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํ; วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ ตาสํ เจ, อาวุโส , นฬกลาปีนํ เอกํ อากฑฺเฒยฺย, เอกา ปปเตยฺย; อปรํ เจ อากฑฺเฒยฺย, อปรา ปปเตยฺยฯ เอวเมว โข, อาวุโส, นามรูปนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ; วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ; นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ; สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ

‘‘อจฺฉริยํ , อาวุโส สาริปุตฺต; อพฺภุตํ, อาวุโส สาริปุตฺต! ยาวสุภาสิตํ จิทํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตนฯ อิทญฺจ ปน มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อิเมหิ ฉตฺติํสาย วตฺถูหิ อนุโมทาม – ‘ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ธมฺมกถิโก ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ ชาติยา เจ… ภวสฺส เจ… อุปาทานสฺส เจ… ตณฺหาย เจ… เวทนาย เจ… ผสฺสสฺส เจ… สฬายตนสฺส เจ… นามรูปสฺส เจ… วิญฺญาณสฺส เจ… สงฺขารานํ เจ… อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ธมฺมกถิโก ภิกฺขูติ อลํ วจนายฯ อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ อลํ วจนาย ฯ อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขูติ อลํ วจนายา’’’ติฯ สตฺตมํฯ

8. โกสมฺพิสุตฺตํ

[68] เอกํ สมยํ อายสฺมา จ มุสิโล [มูสิโล (สี.), มุสีโล (ปี.)] อายสฺมา จ ปวิฏฺโฐ [สวิฏฺโฐ (สี. ปี.)] อายสฺมา จ นารโท อายสฺมา จ อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเมฯ อถ โข อายสฺมา ปวิฏฺโฐ อายสฺมนฺตํ มุสิลํ เอตทโวจ – ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณํ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ? ‘‘อญฺญตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺฐ, สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ