6. สมฺมสสุตฺตํ

[66] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สมฺมสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติ [อนฺตรา สมฺมสนนฺติ (สี.)]ฯ เอวํ วุตฺเต, อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, สมฺมสามิ อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติฯ ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, สมฺมสสิ อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติ? อถ โข โส ภิกฺขุ พฺยากาสิฯ ยถา โส ภิกฺขุ พฺยากาสิ น โส ภิกฺขุ ภควโต จิตฺตํ อาราเธสิฯ

เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล; เอตสฺส, สุคต, กาโล; ยํ ภควา อนฺตรํ สมฺมสํ ภาเสยฺยฯ ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘เตนหานนฺท, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘อิธ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ [สมฺมสนํ (สี.)] – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํฯ อิทํ โข ทุกฺขํ กิํนิทานํ กิํสมุทยํ กิํชาติกํ กิํปภวํ, กิสฺมิํ สติ ชรามรณํ โหติ, กิสฺมิํ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํฯ อิทํ โข ทุกฺขํ อุปธินิทานํ อุปธิสมุทยํ อุปธิชาติกํ อุปธิปภวํ, อุปธิสฺมิํ สติ ชรามรณํ โหติ, อุปธิสฺมิํ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติฯ โส ชรามรณญฺจ ปชานาติ ชรามรณสมุทยญฺจ ปชานาติ ชรามรณนิโรธญฺจ ปชานาติ ยา จ ชรามรณนิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตญฺจ ปชานาติฯ ตถาปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารีฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน ชรามรณนิโรธายฯ

‘‘อถาปรํ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ – ‘อุปธิ ปนายํ กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว, กิสฺมิํ สติ อุปธิ โหติ, กิสฺมิํ อสติ อุปธิ น โหตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อุปธิ ตณฺหานิทาโน ตณฺหาสมุทโย ตณฺหาชาติโก ตณฺหาปภโว, ตณฺหาย สติ อุปธิ โหติ, ตณฺหาย อสติ อุปธิ น โหตี’ติฯ

โส อุปธิญฺจ ปชานาติ อุปธิสมุทยญฺจ ปชานาติ อุปธินิโรธญฺจ ปชานาติ ยา จ อุปธินิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตญฺจ ปชานาติฯ ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารีฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน อุปธินิโรธายฯ

‘‘อถาปรํ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ – ‘ตณฺหา ปนายํ กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ยํ โข โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ ฯ กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ, สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ โสตํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ…เป.… ฆานํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… ชิวฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… กาโย โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ

‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต อทฺทกฺขุํ สุขโต อทฺทกฺขุํ อตฺตโต อทฺทกฺขุํ อาโรคฺยโต อทฺทกฺขุํ เขมโต อทฺทกฺขุํฯ เต ตณฺหํ วฑฺเฒสุํฯ เย ตณฺหํ วฑฺเฒสุํ เต อุปธิํ วฑฺเฒสุํฯ เย อุปธิํ วฑฺเฒสุํ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒสุํฯ เย ทุกฺขํ วฑฺเฒสุํ เต น ปริมุจฺจิํสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจิํสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ

‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ทกฺขิสฺสนฺติ [ทกฺขินฺติ (สี.)] สุขโต ทกฺขิสฺสนฺติ อตฺตโต ทกฺขิสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ทกฺขิสฺสนฺติ เขมโต ทกฺขิสฺสนฺติฯ เต ตณฺหํ วฑฺฒิสฺสนฺติฯ เย ตณฺหํ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต อุปธิํ วฑฺฒิสฺสนฺติฯ เย อุปธิํ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺฒิสฺสนฺติฯ เย ทุกฺขํ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต น ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ

‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ปสฺสนฺติ สุขโต ปสฺสนฺติ อตฺตโต ปสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ปสฺสนฺติ เขมโต ปสฺสนฺติฯ

เต ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ ฯ เย ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ เต อุปธิํ วฑฺเฒนฺติฯ เย อุปธิํ วฑฺเฒนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติฯ เย ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ

‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโนฯ โส จ โข วิเสน สํสฏฺโฐฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโตฯ ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน; โส จ โข วิเสน สํสฏฺโฐฯ สเจ อากงฺขสิ ปิวฯ ปิวโต หิ โข ตํ ฉาเทสฺสติ วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ, ปิวิตฺวา จ ปน ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉสิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติฯ โส ตํ อาปานียกํสํ สหสา อปฺปฏิสงฺขา ปิเวยฺย, นปฺปฏินิสฺสชฺเชยฺยฯ โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ…เป.… อนาคตมทฺธานํ…เป.… เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ปสฺสนฺติ สุขโต ปสฺสนฺติ อตฺตโต ปสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ปสฺสนฺติ เขมโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติฯ เย ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ เต อุปธิํ วฑฺเฒนฺติฯ เย อุปธิํ วฑฺเฒนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติฯ เย ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต อทฺทกฺขุํ ทุกฺขโต อทฺทกฺขุํ อนตฺตโต อทฺทกฺขุํ โรคโต อทฺทกฺขุํ ภยโต อทฺทกฺขุํ, เต ตณฺหํ ปชหิํสุฯ เย ตณฺหํ ปชหิํสุ เต อุปธิํ ปชหิํสุฯ เย อุปธิํ ปชหิํสุ เต ทุกฺขํ ปชหิํสุฯ เย ทุกฺขํ ปชหิํสุ เต ปริมุจฺจิํสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจิํสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ

‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ทกฺขิสฺสนฺติ ทุกฺขโต ทกฺขิสฺสนฺติ อนตฺตโต ทกฺขิสฺสนฺติ โรคโต ทกฺขิสฺสนฺติ ภยโต ทกฺขิสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติฯ เย ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติ…เป.… ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ

‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺติ ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ อนตฺตโต ปสฺสนฺติ โรคโต ปสฺสนฺติ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหนฺติฯ เย ตณฺหํ ปชหนฺติ เต อุปธิํ ปชหนฺติฯ เย อุปธิํ ปชหนฺติ เต ทุกฺขํ ปชหนฺติฯ เย ทุกฺขํ ปชหนฺติ เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโนฯ โส จ โข วิเสน สํสฏฺโฐฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโตฯ ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน โส จ โข วิเสน สํสฏฺโฐฯ สเจ อากงฺขสิ ปิวฯ ปิวโต หิ โข ตํ ฉาเทสฺสติ วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ; ปิวิตฺวา จ ปน ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉสิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส เอวมสฺส – ‘สกฺกา โข เม อยํ สุราปิปาสิตา [สุราปิปาสา (?)] ปานีเยน วา วิเนตุํ ทธิมณฺฑเกน วา วิเนตุํ ภฏฺฐโลณิกาย [มฏฺฐโลณิกาย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา วิเนตุํ โลณโสวีรเกน วา วิเนตุํ, น ตฺเววาหํ ตํ ปิเวยฺยํ, ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติฯ โส ตํ อาปานียกํสํ ปฏิสงฺขา น ปิเวยฺย, ปฏินิสฺสชฺเชยฺย ฯ โส ตโตนิทานํ น มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต อทฺทกฺขุํ ทุกฺขโต อทฺทกฺขุํ อนตฺตโต อทฺทกฺขุํ โรคโต อทฺทกฺขุํ ภยโต อทฺทกฺขุํ, เต ตณฺหํ ปชหิํสุฯ เย ตณฺหํ ปชหิํสุ เต อุปธิํ ปชหิํสุฯ เย อุปธิํ ปชหิํสุ เต ทุกฺขํ ปชหิํสุฯ เย ทุกฺขํ ปชหิํสุ เต ปริมุจฺจิํสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจิํสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ

‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ…เป.… เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺติ ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ อนตฺตโต ปสฺสนฺติ โรคโต ปสฺสนฺติ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหนฺติฯ เย ตณฺหํ ปชหนฺติ เต อุปธิํ ปชหนฺติฯ เย อุปธิํ ปชหนฺติ เต ทุกฺขํ ปชหนฺติฯ เย ทุกฺขํ ปชหนฺติ เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. นฬกลาปีสุตฺตํ

[67] เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺฐิโก [มหาโกฏฺฐิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกตํ ชรามรณํ, ปรํกตํ ชรามรณํ, สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ชรามรณํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ชรามรณ’’นฺติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตํ ชรามรณํ, น ปรํกตํ ชรามรณํ, น สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ ชรามรณํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ชรามรณํฯ อปิ จ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติฯ

‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกตา ชาติ, ปรํกตา ชาติ, สยํกตา จ ปรํกตา จ ชาติ, อุทาหุ อสยํการา อปรํการา อธิจฺจสมุปฺปนฺนา ชาตี’’ติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺฐิก, สยํกตา ชาติ, น ปรํกตา ชาติ, น สยํกตา จ ปรํกตา จ ชาติ, นาปิ อสยํการา อปรํการา อธิจฺจสมุปฺปนฺนา ชาติฯ อปิ จ, ภวปจฺจยา ชาตี’’ติฯ